Fransız mühasibat modeli XIX əsrdə
Fransız alimləri hesab edirdilər ki, mühasibat uçotu siyasi iqtisadiyyatın bir hissəsidir. Hesabdarlığın maddi təbiətinin özü ondan ibarət idi ki, maddi dəyərlərin hər bir növü müəyyən hesaba uyğun idi, buradan da dəyərlərin tipinə görə hesabların təsnifatı formalaşırdı. Bütün hesablar real və rasional dəyərlərin uçotu üzrə bölünürdü. Real hesablar şəxsi və maddi dəyərlərin hesablarına, maddi dəyərlərin hesabları isə əsas və dövriyyə vəsaitlərinin hesablarına bölünürdü. Dövriyyə vəsaitlərinin hesablarına kapital hesabları və bütün səmərəli hesablar daxil edilmişdi.
Mühasibat uçotu üzrə iqtisadi aspektlərin üstünlüyü fransız məktəbinin ən böyük alimlərinin əsərləri üçün xarakterikdir: J.Q. Kursel-Senel, L. Sey, A. Gilbo və E.P. Leote.
Kursel-Senel uçot nəzəriyyəsini təsərrüfat proseslərini əks etdirən tətbiqi iqtisadiyyat və onların idarə edilməsi üsulu kimi yaratmışdı. Onun ikili qeydiyyatı obyektiv şəkildə qanuniləşdirilmiş mena (mübadilə) kimi şərh edilməsi mühasibat nəzəriyyəsinə böyük təsir göstərmişdi. Kursel-Senel mühasibatın idarəetmə məqsədlərini vurğulamış, mühasibləri səhvlərin ehtimalının azaldılması üçün məlumatların artıq kəsrindən xəbərdar etmişdi.
L.Sey uçotda nəzarəti başlıca şey hesab edirdi, nəzarətdə isə ən mühüm olan – dəyərdir, qiymətlərin bazar dəyişməsi zamanı maya dəyəri təsərrüfat həyatının parametrinə çevrilir. Sey, həqiqi mənfəətin yalnız ilkin balansdan ləğvetmə balansına qədər olan dövr üçün müəyyən edilə biləcəyini vurğulamışdı.
E.P. Leote və A. Gilbo fransız mühasibatlıq məktəbində, sonra isə ümumdünya mühasibatlıq ədəbiyyatında sırf iqtisadi istiqaməti yaratmışdılar. Mühasibat uçotu hesabların qurulmasının və iqtisadi kəmiyyətlərin hesablanmasının riyazi intizamı kimi nəzərdən keçirildi. Mühasibat ideyalarını dar praktiki vəzifələrdən ayırmaq üçün mühasibat elmini təcrübədən ciddi şəkildə fərqləndirirdilər.
Leote və Gilbo uçotun üç funksiyası doktrinasını irəli sürdülər:
1) obyektlərin təsnifatı, xüsusi məntiqin inkişafı ilə əlaqəli mühasibat uçotu;
2) sosial, sinfi maraqların müqayisəsi;
3) iqtisadi, uçot məlumatları vasitəsilə təsərrüfat proseslərinin idarə edilməsinə imkan verən proseslər.
Nəzəriyyəçilərin fikrincə, ikili qeydiyyat mübadilə şərtlərindən irəli gəlirdi. Bütün mübadilə aktları xarici və daxili aktlara bölünürdü. Uçotda hər bir əməliyyat öz hesablarının diaqrafik formulu ilə ifadə edilirdi. Xarici mübadilə aktları kənar müəssisələr və şəxslərlə əlaqəli idi, daxili mübadilə aktları isə müəssisənin öz daxilində gedirdi. Müəlliflər iqtisadi əməliyyatın elementar modelini qurdular və mühasibat nəzəriyyəsinin mülkiyyətinə çevrilmiş hesabların kompleks təsnifatını, sifariş hesablarının və metodların tətbiqini inkişaf etdirdilər. Leoto və Gilbo üçün uçot – bu hesabların aparılması idi, onların köməyilə iqtisadi həyat faktlarının qeydiyyatı, sistemləşdirilməsi və əlaqələndirilməsi mümkün olurdu.
Balans ikili qeydiyyatın nəticəsi idi və hesablarla müəyyən edilirdi, aktiv və passiv kütlələri bərabərləşdirirdi. Aktiv olanlar əsas vəsaitləri, dövriyyə vəsaitlərini, xərclənən vəsaitləri, debitorlarda vəsaitləri və zərərləri ehtiva edirdi; passivlər isə – şəxsi vəsaitləri, kreditorların vəsaitlərini və gəlirləri ehtiva edirdi. Tənzimləyici hesablar balansa daxil edilirdi və bununla da iki balans yaradılmışdı: “brutto” – tənzimləyici maddələr ilə və “netto” – onlarsız. Balans dəyəri maya dəyəri ilə qiymətləndirilən hesablar sistemi ilə müəyyən edilirdi və balans daimi ehtiyatların ifadəsi kimi çıxış edirdi.
Leote və Gilbo mühasibat uçotu üçün dəqiqliyi tanıyaraq, mənfəətin təxmini statistik uçotunu, uçotun operativliyini artırmağa imkan verən müxtəlif şərti əmsalların və digər sadələşdirmələrin istifadəsini təbliğ ediblər.
Kursel-Senelin başlıca xidməti xərclərin uçotu və kalkulyasiyası barədə doktrinanın, geniş və dar amortizasiya doktrinasının yaradılması olmuşdu. Maya dəyərinin strukturu birbaşa və dolayısı xərcləri ehtiva edirdi, birbaşa olanlar hazır məhsulların çıxışı ilə mütənasib idi, dolayı olanlar isə əksinə tərs mütənasib idi. Kursel-Senel, belə bir təsnifatın mənasını ayrı-ayrı malların satış qiymətinin birbaşa xərclərdən ibarət olan maya dəyəri səviyyəsinə endirilməli olduğunu görürdü, çünki digər malların qiymətlərində bəzi artımlar səbəbindən ümumi xərcləri kompensasiya etmək mümkün olacaqdı, ancaq, mallar bu səviyyədən daha aşağı qiymətlərə satıla bilməzdi.
Fransada hesabdarlığın müxtəlif formalarının işlənməsinə böyük diqqət yetirilirdi. 1810-cu ildə İsler, maddələrin Yaddaş kitabından Əsas kitaba köçürülməsindən ibarət olan İsveçrə hesabdarlıq formasını təklif etdi. Köçürülmə texnikası təsərrüfat əməliyyatlarının aparılması üçün ayrıca vərəqlərin ayrılmasını nəzərdə tuturdu, yekun isə Əsas kitaba qeyd edilirdi.
J. Kviney hesabdarlığın xüsusi formasını təklif edirdi, jurnalda hər provodkadan sonra müxbir hesablarının saldosu çıxarılırdı. Jurnaldan əlavə Kviney Əsas kitabın aparılmasını da təklif edirdi. Onun davamçıları saldonun müntəzəm çıxarılması ideyasını vurğulayaraq xronoloji və sistematik yazıları birləşdirən bir kitabla kifayətlənməyi mümkün hesab edirdilər. Öz registrini o, Nəzarət-Jurnalı adlandırırdı. İtaliyada bu ideyaların təsiri altında P. Filippini büdcəçiliyin sadə hesablama formalarının öz variantını təklif etmişdi.
İ.A. Jili mərkəzləşdirmə metodunu təklif etmişdir ki, bu ad altında isə təsərrüfat həyatı faktlarının yaranma yerləri üzrə analitik kitabların aparılması, mühasibatlıqda isə yalnız analitik uçotun məcmu qeydlərinin yerinə yetirilməsi başa düşülürdü. Bir çox mühasiblər hesabdarlığın unifikasiyasına tərəfdar idilər, lakin təcrübə hesabdarlığın vahid formasının yaradılmasının absurdluğunu göstərdi, çünki hətta bir müəssisədə təmiz formada hər hansı bir formanın tətbiq edilməsi mümkün deyildi.
Beləliklə, 19-cu əsrdə Fransada iqtisadi istiqamətdə mühasibat nəzəriyyəsi yaradıldı, lakin, mühasibat düşüncəsinin bütün uğurları və ikili qeydiyyatın yayılması ilə sadə mühasibat hələ də geniş şəkildə təmsil olunurdu. Mühasiblər, tərəflərin peşə və öhdəliklərinin hüquqi tərifini ehtiva edən bir mühasibat məcəlləsini yaratmağa cəhd edirdilər. Fransız müəlliflərinin mühasibat uçotunun sadə və ikili formaları ilə bağlı kritik işləri mühasibat düşüncəsinin inkişafına öz töhfəsini verdi.
XX əsrdə Fransada mühasibat uçotu
XX əsrin əvvəllərində Fransa mühasibləri hüquqi istiqamətin təsir altında idilər. Lakin bu, uzun sürmədi və nəzarətin mühasibatın başlıca funksiyası kimi tanınması ilə bağlı idi. Bu istiqamətin əsas ifadəçiləri kimi A. Lefevr, L. Batardon, Q. For, A. Bomon, R. Lefor, P. Qarnye və digərləri idilər.
Hüquqi istiqamətin ən böyük nümayəndəsi P. Qarnye olub və o, nəzəri prinsiplərin mühasibat faktının anlayışından köçürülməsinə başlayıb; bütün faktları o, bunlara bölürdü:
1) hüquqi – müqavilə-təchizatlar, alqı-satqılar, podrat və icarə;
2) qiymət, tariflərin iqtisadi dəyişiklikləri;
3) maddi – təbii fəlakətlər, oğurluqlar, əsas vəsaitlərin aşınması ilə bağlı itkilər.
P. Qarnye ümumi xüsusiyyətlərə uyğun olaraq faktların təsnifləşdirilməsi metodologiyasını işləyib hazırlamış və onlardan bütün zəruri məlumatları əldə etmək üçün onları dəyişdirmişdi. Beləliklə, Qarnye uçotun idarəetmə traktovkasını fransız müəllifləri üçün ənənəvi olan təsəvvürlərlə sistemləşdirməyə çalışırdı.
Daha ətraflı oxumaq üçün aşağıdakı keçidlərə daxil ola bilərsiniz
-
1-ci hissə
-
2-ci hissə
-
3-cü hissə
-
4-cü hissə
-
5-ci hissə
-
6-cı hissə
-
7-ci hissə
-
8-ci hissə
-
9-cu hissə
-
10-cu hissə
-
11-ci hissə
-
12-ci hissə
-
13-cü hissə
-
14-cü hissə
-
15-ci hissə
-
16-cı hissə
-
17-ci hissə
Teleqram qrupumuza üzv olun
