Mühasibat uçotu və onun inkişaf mərhələləri (16-cı hissə)

Oxunma sayı: 601

Mühasibat uçotunun informasiya və psixoloji aspektlərinə nəzər salarkən, Rossi hesabdarlığı və hesabşünaslığın “cəmiyyətin iqtisadi maraqlarının mühafizəçiləri kimi çıxış etdiyini, təhlükələrin və onların aradan qaldırılması üsullarının olduğunu, sui-istifadələri ifşa etdiyini, onların qarşısının alınması və qarşısının alınması vasitələrini diktə etdiyini” göstərirdi. Rossinin fikrincə, şəxslərin iqtisadi maraqları təsərrüfat əməliyyatlarında kəsişir. Bu əməliyyatları mühasibat uçotu predmeti hesab edirdi və üç qrupa təsnif etmişdi:

1) iqtisadi (maddi nemətlərin istehsalı, paylanması və ya istehlakı);

2) hüquqi (hüquq və öhdəliklərin izahı, əldə edilməsi, itirilməsi və ya dayandırılması);

3) administrativ (dəyərlərin müəssisə daxilində hərəkəti).

Hər bir əməliyyat iki subyektə toxunduğundan, onlar isə üçdür, belədə Rossi uçotunun əsas prinsipi ikili üçlük adını almışdır. Rossi mühasibat uçotu sahəsində böyük bir tarixçi və hesablamaların şahmat formasının yaradıcısı (uçot qeydlərinin şahmat qaydasında yerləşdirilməsi) kimi tanınır. Rossi istifadə etdiyi formanın yalnız İngiltərə xəzinədarlıq palatasında tətbiq edilən metodların restavrasiyası olduğunu sübut etməyə çalışırdı, həmin səbəbdən onu normand forması adlandırmışdı.

Çerboninin bütün şagirdləri loqismoqrafik ideyaları inkişaf etdirirdilər – ikili qeydiyyat – bu, abstrakt, süni şəkildə yaradılmış üsul deyil, əks qütblərdə duran maraqların razılaşdırılması – idarəçiliyin əsas ideyasını ifadə edən prinsipdir.

Venetsiya məktəbi. Bu məktəbin banisi uçotda iqtisadi istiqaməti inkişaf etdirən F. Besta (1845-1923-cü il) idi. O, iddia edirdi ki, mühasibat uçotu iqtisadi nəzarət vasitəsi kimi müəyyən fəaliyyətlərlə bağlı olan dəyərlərin hərəkətini öyrənir:

1) rəhbərliyi;

2) idrəetməni;

3) təsərrüfatın agentlərinə nəzarət.

Mühasibat uçotunda ilkin mərhələdə təlimatlar, əsasnamələr, smetalar işlənib hazırlanır, planlı iş aparılır; sonra inventarlaşdırma aparılır, etibarnamələr, mədaxil və məxaric maddi və kassa orderləri rəsmiləşdirilir. Besta hazırkı nəzarətin müəssisənin agentlərinin əks maraqlarını təmin etdiyi təqdirdə uğurla təşkil edildiyini, mühasibat uçotu zamanı maliyyə cəhətdən məsul şəxslərin qarşılıqlı nəzarəti təmin edilməsini vacib sayırdı. Üçüncü mərhələ, iqtisadi həyatın gerçəkləşdirdiyi faktların qeydləri ilə bütün ənənəvi mühasibatlıqları əhatə edir, kompüter texnologiyaları isə mühasibat metodunun elementi kimi qiymətləndirilir. Mühasibat uçotunun iqtisadi şərhinə uyğun olaraq, Besta qeyd edirdi ki, uçotda təsərrüfat dəyərlərinin kəmiyyət və keyfiyyət strukturu deyil, onların dəyəri öyrənilir. Uçotun obyekti kimi dəyərlərin özü deyil, onların qiymətinin çıxış etdiyini elan edən Besta, o vaxt üçün məşhur olan fond nəzəriyyəsini irəli sürdü. Fond – bu, məssisəyə yatırılmış qiymətin ümumi həcmi idi. Fond ayrı-ayrı elementlərdən təşkil olunur və hər bir element müvafiq hesaba uyğun gəlir.

Bütün hesablar dəyər xarakteri daşıyır və birbaşa və törəmə hesablara bölünür. Birbaşa hesablar bütün aktivləri və kreditorları daxil edir, törəmə hesablar isə şəxsi vəsaitləri və nəticələri. Birbaşa hesablar birbaşa elementləri əks etdirir və müsbətə (aktiv) və mənfiyə (kreditor) bölünür. Bütün birbaşa və törəmə elementlərdəki dəyişikliklər aktiv və passiv xarakter daşıya bilər.

Məqalənin 15-ci hissəsini buradan oxuya bilərsiniz

Bestanın işində müəssisənin balansının təkcə vertikallar üzrə deyil, həm də horizontallar üzrə aydın bölgüsü müşahidə olunur.

Tədiqatçıların fikrinə görə, Bestanın xidmətləri uçot sisteminə onun formasından asılı olmayaraq baxmasındadır və əgər mühasiblərin böyük əksəriyyəti yeni formaların yaradılmasını elmdə tərəqqi kimi görürdülərsə, Besta isə qeyd formasını hesabdarlığın forması kimi müəyyənləşdirmişdi. Üç səbəbə görə onların ən yaxşı təsnifatı Bestaya məxsusdur:

1) registr növü;

2) qeydin xarakteri;

3) hesablarda qeydlərin yerinə yetirilməsi üsulu.

F.Bestanın şagirdlərini – V. Alfiyeri, K. Qidilya, A. Stabilini, D. Malyone – smetanın uçot ideyası cəlb edirdi, belə ki, smeta müəyyən müddət ərzində təsərrüfatın aparılmasının ehtimal olunan nəticələrinin nə olacağını göstərirdi. F. Bestanın təlimlərinin təsiri altında E. Pizani özünün yaratdığı statmoqrafiya elmi əsasında bütün italyan məktəbinin ideyalarının sintezini həyata keçirməyə cəhd edib. Pizani iqtisadi prosesi bir mexanizmə bənzədirdi, ona görə mühasibatlıq üç növ əməliyyatı öyrənirdi:

dinamik (mülkiyyət hesabları),
statik (xalis mülkiyyət hesabı) və
statik-dinamik.

Zahirən statmoqrafiya loqismoqrafiyadan onunla fərqlənirdi ki, loqismoqrafiyada qeydiyyatın yerinə yetirildiyi günlər cədvəldə horizontal, qeydiyyatın aparıldığı hesablar isə vertikal üzrə yerləşirdi. Statmoqrafiyada isə əksinə qeydiyyatın aparıldığı hesablar horizontal üzrə, günlər isə vertikal üzrə terləşir.

Pizaninin əsərlərini qiymətləndirən müasirləri onun sələflərinin təsiri altında olduğunu vurğulayırdılar və hesab edirdilər ki, mühasib mühəndis maşınları icad etdiyi kimi, obyektiv mövcud kateqoriyaları qeyd edir. Statmoqrafiyanın müasirlərə təsiri logismoqrafiyanın təsirindən daha zəif idi.

Rusiya imperiyasında və SSRİ-də qeyri-adi vergilər (1-ci hissə)

XX əsrin əvvəllərində italyan alimləri hesabdarlıqda üç elmi müəyyənləşdirdilər: 1) loqismologiya – mühasibat hesabları barədə elm; 2) statmologiya – mühasibat balansı barədə elm; 3) lemmalogiya – qalıqlar haqda elm. Loqismologiya ənənəvi mühasibata daha yaxın idi, statmologiya təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilinə çevrildi, lemmalogiya ehtiyatların idarə olunması üzrə təlimdə mürəkkəb riyazi aparatdan istifadə edərək anglo-sakson ölkələrində inkişaf etdirilirdi. Baxışların rəngarəngliyinə baxmayaraq, italyan məktəbinə bir vahid, tam kimi baxıla bilər. Onun nümayəndələrini uçot elminin əsas kateqoriyalarının məqsədyönlü məzmunlu şərhi birləşdirir. Hətta hüquqi (toksaniya) və iqtisadi (venetsiya) istiqamətləri arasındakı fərqlər çox cüzidir. Həm toskaniyalılar, həm də venetsiyalılar uçota lombardiya məktəbi ruhunda idarəetmə vasitəsi kimi baxırdılar, yalnız birincilər uçotun məqsədini insanların idarə olunması kimi təfsir edirdilər, ikincilər isə – təsərrüfat fəaliyyətində iştirak edən resurslar və dəyərlərin idrəediciləri kimi şərh edirdilər. Sonuncu halda, uçot, iqtisadi fəaliyyətə nəzarət elminə çevrildi.

İtalyanlar üçün mühasibatlığa bir yanaşma ilə xarakterik idi ki, bu da mənfəətin balans dəyərinin mühasibat uçotunun hüquqi təfsiri ilə tamamilə uyğun gələn vergi tutulan məbləğlə eyni olmalıdır.