Dövlətin iqtisadi siyasəti (2-ci hissə)
Bütün inkişaf etmiş ölkələri əhatə edən 1929-1933-cü illərin Böyük depressiyası göstərdi ki, bazar işsizlik, buraxılış həcminin azalması kimi problemlərin öhdəsindən müstəqil şəkildə gələ bilməz. İsveç, ABŞ və digər ölkələrdəki iqtisadçılar təxminən eyni nəticələrə gəlirlər, lakin, bunların arasında J.M. Keyns öz baxışlarına görə fərqlənirdi.
Keynesə görə, yalnız tam məşğulluq iqtisadiyyatı tarazlıq və səmərəli hesab edilə bilər. Keyns işsizliyin səbəbinin insanların psixologiyasında, qənaət etmə meylində dayanan sözdə “təsirli tələbatın” olmaması olduğuna inanırdı. (Keynes, mahiyyəti aşağıdakılardan ibarət olan psixoloji qanunu hazırlamışdı: istehlak gəlir ilə artır, lakin, gəlir artdıqca eyni dərəcədə deyil).
Bu çatışmazlığı kompensasiya etmək üçün fəal büdcə-vergi siyasəti və kredit siyasətini həyata keçirmək lazımdır. Həmin dövrdə institusional-sosial məktəbin nümayəndələri dövlətin fəal sosial siyasətinin, antiinhisar, iqtisadi fəaliyyətin hüquqi tənzimlənməsinin zəruriliyini əsaslandırırlar.
İqtisadiyyata dövlət müdaxiləsi XX əsrin 30-cu illərinin ortalarından, demək olar ki, bütün inkişaf etmiş ölkələrdə geniş yayılıb. Dövlət pensiya sistemləri və müəyyən səviyyədən aşağı gəlirli şəxslərə yardımın müxtəlif formaları tətbiq edilir, çünki gəlirlərin yenidən bölüşdürülməsi (varlıların gəlirlərinin azalması və yoxsulların rifahının yüksəldilməsi) dövlətin iqtisadi siyasətinin mühüm vəzifəsi kimi qiymətləndirilməyə başladı. Tsiklik eniş dövründə vətəndaşların gəlirlərinin və məşğulluq səviyyəsinin saxlanılması üçün ictimai işlər və işsizlərə müavinətlərin ödənilməsi proqramları təklif olunurdu. Kəskin şəkildə ifadə olunan artan şkala ilə mütərəqqi vergitutma sistemi işlənib hazırlanır.
İkinci Dünya Müharibəsi dövründə büdcə hesabına müəssisələr tikilirdi, müharibədən sonrakı dövrdə bir sıra ölkələrdə milliləşdirmə həyata keçirilirdi – dövlət sektoru formalaşırdı.
XX əsrin 30-cu illərində dövlətin rolunun artması böyük iqtisadi tsikllərin (Kondratyev tsiklləri) konsepsiyası ilə izah olunur. 30-cu illər dördüncü böyük iqtisadi dövrün başlanğıcı start götürüb. Müasir iqtisadiyyatı müəyyən edən bir çox sahələrin sürətli inkişafı baş verir: kənd təsərrüfatı maşınqayırması, ümumi maşınqayırma, avtomobilqayırma, digər infrastrukturların (yolların, limanların, rabitə sistemlərinin tikintisi) inkişafını tələb etmişdir. P. Samuelson və R. Masqreyv tərəfindən irəli sürülən “ictimai nemətlər” konsepsiyası sübut etdi ki, bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatı üçün vacib olan bir sıra malları tədarükünü, məhz, dövlət bacara bilər, bazarın özü bu malları lazımi həcmdə təmin etmək iqtidarında deyil.
Özəl sektorun “ictimai nemətlər” istehsalını həyata keçirmək üçün qətiyyən heç bir stimulu yoxdur, belə ki, onları ödənişlərindən asılı olmayaraq, istisnasız olaraq hər kəs istehlak edir.
Səhiyyə, təhsil, elm, nəqliyyat, kadr hazırlığı və s.sahələrdə ictimai sektorun rolunun genişləndirilməsinin əsasını “eksternaliy” konsepsiyası təşkil etmişdir. Dövlət özəl sektora subsidiyalar (bilavasitə və ya vergi güzəştləri vasitəsi ilə), bəzi malların ictimai sektor vasitəsilə və ya qanun yaradıcılığı vasitəsilə təklif etməklə təsir göstərə bilər.
Teleqram qrupumuza üzv olun
