Uçot siyasətinin qəbul etdiyi mühasibat uçotunun əsas üsullarının açıqlanması (II hissə)

I hissəyə nəzər yetirmək üçün daxil olun

Maliyyə yatırımları

Maliyyə qoyuluşları dövriyyə (ödəmə) müddətindən asılı olaraq qısamüddətli və uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları bölgüsü ilə təqdim edilməlidir.

Mühasibat hesabatlarında aşağıdakı məlumatlar ən azı tələbin əhəmiyyəti nəzərə alınmaqla açıqlanmalıdır:

• qruplar (növlər) üzrə çıxıldığı zaman maliyyə investisiyalarının qiymətləndirilməsi üsulları haqqında;
• onların çıxılması zamanı maliyyə investisiyalarının qiymətləndirilməsi üsullarında dəyişikliklərin nəticələri;
• cari bazar dəyərini müəyyən edə biləcəyiniz maliyyə investisiyalarının və cari bazar dəyərinin müəyyən edilmədiyi maliyyə investisiyalarının dəyəri;
• cari bazar dəyəri hesabat tarixinə və cari bazar dəyərinin müəyyən edildiyi maliyyə qoyuluşlarının əvvəlki qiymətləndirilməsi arasındakı fərq;
• cari bazar dəyərinin müəyyənləşdirilmədiyi borc qiymətli kağızları üzrə müraciət müddəti ərzində ilkin dəyərlə nominal dəyər arasındakı fərq;
• qiymətli kağızların və girovla yüklü digər maliyyə qoyuluşlarının dəyəri və növləri;
• qiymətli kağızların və digər təşkilatlara və ya şəxslərə verilmiş digər maliyyə qoyuluşlarının dəyəri və növləri (satışdan başqa);
• maliyyə qoyuluşlarının dəyərdən düşməsi üzrə ehtiyat haqqında məlumatlar göstərilməklə: maliyyə qoyuluşlarının növü, hesabat ilində yaradılmış ehtiyatın miqdarı, hesabat dövrünün digər gəlirləri hesab edilən ehtiyatın miqdarı; hesabat ilində istifadə olunan ehtiyatın məbləği;
• borc qiymətli kağızları və verilmiş borclar üzrə – diskontlaşdırılmış dəyər üzrə onların qiymətləndirilməsi, diskontlaşdırmanın tətbiq edilən üsulları haqqında məlumatlar (mühasibat balansına və mənfəət və zərər haqqında hesabata dair izahatlar açıqlanır).

Maddi-istehsal ehtiyatları

“Maliyyə-istehsal ehtiyatlarının uçotu” maddi-istehsal ehtiyatları, məhsulun istehsalında istifadə, işlərin görülməsi, xidmət göstərilməsi və ya təşkilatın idarəetmə ehtiyacları üçün onların qruplar (növlər) üzrə təsnifatına uyğun olaraq mühasibat hesabatlarında öz əksini tapır.

Hesabat ilinin sonunda maddi-istehsal ehtiyatları (MİE), ehtiyatların qiymətləndirilməsinin istifadə edilən üsullarından asılı olaraq müəyyən edilən dəyər üzrə mühasibat balansında əks olunur.

Mənəvi cəhətdən köhnəlmiş, ilkin keyfiyyətini tamamilə və ya qismən itirmiş maddi-istehsal ehtiyatları, yaxud satış dəyəri azalmış cari bazar dəyəri, maddi sərvətlərin dəyərinin azaldılması üçün ehtiyat çıxılmaqla, hesabat ilinin sonuna mühasibat balansında əks etdirilir.

Mühasibat hesabatlarında aşağıdakı məlumatlar əhəmiyyəti nəzərə alınmaqla açıqlanmalıdır:

• qruplarına (növlərinə) görə MİE-lərin qiymətləndirilməsi üsulları haqqında);
• MİE qiymətləndirmə üsullarında dəyişikliklərin nəticələri;
• girov qoyulan MİE-nin dəyəri;
• MİE dəyərinin azaldılması üçün ehtiyatların məbləği və hərəkəti.

Xarici valyutada aktivlər və öhdəliklər

“Xarici valyutada dəyəri ifadə edilmiş aktiv və öhdəliklərin uçotu”  mühasibat hesabatlarında açıqlanır:

• xarici valyutada ifadə edilmiş və ödənilməli olan aktivlərin və öhdəliklərin dəyərinin yenidən hesablanması əməliyyatları üzrə yaranmış məzənnə fərqlərinin məbləği;
• xarici valyutada ifadə edilmiş rublla ödənilməli olan aktivlərin və öhdəliklərin dəyərinin yenidən hesablanması əməliyyatları üzrə yaranmış məzənnə fərqlərinin məbləği;
• təşkilatın maliyyə nəticələrinin mühasibat hesabından fərqli olaraq mühasibat hesablarına kreditləşdirilmiş məzənnə fərqlərinin məbləği.

Kreditlər və istiqrazlar

Təşkilatın uçot siyasəti haqqında məlumatın tərkibində “borclar və kreditlər üzrə xərclərin uçotu” aşağıdakı məlumatlara malik olmalıdır:

• borclar (kreditlər) üzrə öhdəliklərin mövcudluğu və dəyişdirilməsi haqqında);
• investisiya aktivlərinin dəyərinə daxil edilməli olan borcalana (kreditora) ödənilməli olan faizlərin məbləği;
• digər xərclərə daxil olan borclar üzrə xərclərin məbləği;
• verilmiş veksellərin, buraxılmış və satılmış istiqrazların miqdarına, növlərinə, ödəniş müddətinə;
• kreditin qaytarılma müddəti;
• investisiya aktivinin dəyərinə daxil edilmiş investisiya aktivinin alınması, tikintisi və (və ya) istehsalı ilə bağlı olmayan məqsədlər üçün götürülmüş borclar üzrə borcverənə (kreditora) ödənilməli olan faizlərin məbləği.

Təşkilatların gəlirləri

Təşkilatın mühasibat uçotu siyasəti haqqında məlumatın tərkibində “təşkilatın gəlirləri” əsasında aşağıdakı məlumatlar açıqlanmalıdır:

• təşkilatın gəlirinin tanınması qaydası haqqında;
• işlərin, xidmətlərin, məhsulların hazırlığının, satışının hazır olduğu kimi tanındığı işlərin, xidmətlərin, məhsulların yerinə yetirilməsindən, göstərilməsindən əldə edilən gəlirin müəyyən edilməsi üsulu.

Hesabat dövründə təşkilatın mənfəət və zərər haqqında hesabatında təşkilatın gəlirləri, gəlir və digər gəlirlərə bölünməklə əks olunur. Hesabat dövründə təşkilatın gəlirlərinin ümumi məbləğinin 5% – ni və daha çoxunu təşkil edən gəlir və digər gəlirlər hər bir növ üzrə ayrılıqda göstərilir.

Digər gəlirlər mənfəət və zərər haqqında hesabatda həmin gəlirlərə aid olan xərclərin aşağı salınması ilə göstərilə bilər:

• mühasibat uçotunun müvafiq qaydaları gəlirlərin bu cür əks olunmasını nəzərdə tutur və ya qadağan etmir;
• təsərrüfat fəaliyyəti faktının xarakteri üzrə eyni və ya oxşar (məsələn, öz aktivlərinin müvəqqəti istifadəyə verilməsi) nəticəsində yaranan gəlirlər və onlarla bağlı xərclər təşkilatın maliyyə vəziyyətini xarakterizə etmək üçün əhəmiyyətli deyildir.

Öhdəliklərin (ödənişin) ödənilməsini nəzərdə tutan müqavilələrin yerinə yetirilməsi nəticəsində əldə edilən gəlirlərə münasibətdə aşağıdakı məlumatlar açıqlanmalıdır:

• müqavilələrin həyata keçirildiyi təşkilatların ümumi sayı belə gəlirin əsas hissəsinin payına düşən təşkilatları göstərməklə;
• əlaqədar təşkilatlarla göstərilən müqavilələr üzrə əldə edilən gəlirin payı;
• təşkilat tərəfindən verilmiş məhsulların (malların) dəyərinin müəyyən edilməsi üsulu.

Mühasibat uçotu qaydalarına uyğun olaraq mənfəət və zərər hesabına köçürülməyən hesabat dövrü üçün təşkilatın digər gəlirləri ayrı-ayrılıqda mühasibat hesabatlarında açıqlanmalıdır.

Təşkilatın xərcləri

Təşkilatın mühasibat uçotu siyasəti haqqında məlumatın tərkibində “təşkilatın xərcləri” əsasında kommersiya və idarəetmə xərclərinin tanınması qaydaları açıqlanmalıdır.

Mənfəət və zərər haqqında hesabatda təşkilatın hesabat dövrü üçün xərcləri satılmış malların, məhsulların, işlərin, xidmətlərin, kommersiya xərclərinin, idarəetmə xərclərinin və digər xərclərin maya dəyərinə bölməklə əks olunur. Hesabat ilində təşkilatın ümumi gəlirlərinin beş və daha çox faizini təşkil edən gəlir növlərinin mənfəət və zərər haqqında hesabatda ayrıldığı hallarda, həmin hesabatda hər bir növə uyğun olan xərclərin bir hissəsi göstərilir.

Digər xərclər mənfəət və zərər haqqında hesabatda müvafiq gəlirlərə münasibətdə yerləşdirilmədikdə göstərilə bilər:

• mühasibat uçotunun müvafiq qaydaları xərclərin bu cür əks olunmasını nəzərdə tutur və ya qadağan etmir;
• təsərrüfat fəaliyyəti faktının xarakterinə görə eyni və ya oxşar olan xərclər və onlarla bağlı gəlirlər təşkilatın maliyyə vəziyyətini xarakterizə etmək üçün əhəmiyyətli deyildir.

Mühasibat hesabatlarında aşağıdakı məlumatlar da açıqlanmalıdır:

• adi fəaliyyətlər üzrə xərclər, məsrəflər üzrə xərclər;
• hesabat ilində satılan məhsulların, malların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinin hesablanması ilə əlaqəsi olmayan xərclərin dəyərinin dəyişməsi,
• mühasibat uçotu qaydalarına uyğun olaraq təhsillə bağlı ayırmaların məbləğinə bərabər xərclər (qarşıdakı xərclər, qiymətləndirmə ehtiyatları və s.).

Mühasibat uçotu qaydalarına uyğun olaraq mənfəət və zərər hesablarına daxil edilməyən hesabat dövrü üçün təşkilatın digər xərcləri mühasibat hesabatlarında ayrıca açıqlanmalıdır.

Mənfəət vergisi

“Mənfəət vergisi üzrə hesablaşmaların uçotu” uyğun olaraq, təxirə salınmış vergi aktivləri və təxirə salınmış vergi öhdəlikləri balansda müvafiq olaraq növbədənkənar aktivlər və uzunmüddətli öhdəliklər kimi əks etdirilir.

Daimi vergi öhdəlikləri (aktivləri), təxirə salınmış vergi aktivləri və təxirə salınmış vergi öhdəliklərinin dəyişdirilməsi, cari mənfəət vergisi, mənfəət və zərər hesabatında əks olunur.

Daimi vergi öhdəlikləri (aktivləri), təxirə salınmış vergi aktivləri və mənfəət vergisi üzrə şərti xərcin (şərti gəlirin) göstəricilərini korrektə edən təxirə salınmış vergi öhdəliklərində dəyişikliklər olduqda, mühasibat balansına və mənfəət və zərər hesabatına dair şərhlərdə ayrıca açıqlanır:

• mənfəət vergisi üzrə şərti xərc (şərti gəlir);
• cari mənfəət vergisinin (cari vergi zərərinin) müəyyən edilməsi məqsədi ilə hesabat dövründə yaranmış və mənfəət vergisi üzrə şərti məsrəflərin (şərti gəlirin) tənzimlənməsinə səbəb olan daimi və müvəqqəti fərqlər);
• keçmiş hesabat dövrlərində yaranan, lakin hesabat dövrünün mənfəət vergisi üzrə şərti məsrəflərin (şərti gəlirin) tənzimlənməsinə səbəb olan daimi və müvəqqəti fərqlər;
• məbləğin daimi vergi öhdəliyi (aktiv), təxirə salınmış vergi aktivi və təxirə salınmış vergi öhdəlikləri;
• əvvəlki hesabat dövrü ilə müqayisədə tətbiq olunan vergi dərəcələrinin dəyişməsinin səbəbləri;
• təxirə salınmış vergi aktivinin və təxirə salınmış vergi öhdəliyinin məbləğləri aktivin (satış, əvəzsiz və ya ləğvetmə) və ya öhdəliyin növünün silinməsi ilə əlaqədar silinmiş məbləğlərdir.