» » » Mühasibat uçotu: təşəkkül və inkişafı (3-cü hissə)

Mühasibat uçotu: təşəkkül və inkişafı (3-cü hissə)

posted in: muhasibat, Məqalə, Xəbər | 0
birbank biznes

Mühasibat uçotuMühasibat uçotunun inkişafının dördüncü tarixi mərhələsi (1850-1900— cü illər) “nəzəri-praktiki”adını almışdır. Göstərilən müddət ərzində mühasibat uçotunda daha çox kəmiyyət dəyişiklikləri baş vermişdir: diaqrafik mühasibat uçotu çərçivəsində hesabların elmi təsnifatı aparılmışdır. Adı çəkilən maddi hesablardan başqa, əmlakın uçotu üçün hesablama hesabları debitorlar və kreditorlar ilə hesablaşmaların vəziyyətini nəzərə almaq üçün ortaya çıxdı. Bundan başqa, öz vəsaitlərinin mənbələrinin uçotu üçün yarımnizamnamə hesablar da yaradılıb. Həmçinin, bu dövrdə “metafizik” iod-un müasir məhsuldar və əks-kontrast hesablarının analoqunu özündə əks etdirən hesab qrupu yaranıb. Sadə qeydi tətbiq edən uniqrafik mühasibat uçotunda istifadə olunan və hal-hazırda balansdankənar hesablar anlayışı meydana çıxır.

2-ci hissəni oxumaq üçün linkə daxil olun.

Mühasibat uçotunun inkişafında ən vacib mərhələ mühasibat uçotunun inkişafının beşinci tarixi mərhələsi (1900-1950-ci illər) olub və o, “elmi” mərhələ adlandırılıb. Mühasibat uçotunun keyfiyyətli transformasiyası baş verir: mühasibat balansı — bu günə qədər mühasibat hesabatlarının prioritet növü olan hesabat ondan ayrılır. Mühasibat uçotu və mühasibat hesabatlarının bölüşdürülməsi ilə əlaqədar elmi tədqiqatların iki ayrı istiqaməti meydana çıxır:

  1. hesabdarlıq (mühasibat uçounun prototipi);
  2. balansşünaslıq (mühasibat hesabatlarının formalaşdırılması prosesinin prototipi).

Məhz mühasibat uçotunun və hesabatlılığın inkişafının bu tarixi mərhələsində həmin dövrün tədqiqatçıları ikili qeydiyyat metodunun dinamik cəhətini mühasibat uçotunda təsərrüfat əməliyyatlarının qeydiyyatı metodu və onun hesabatlılıq prioriteti formasında-müəyyən tarixdə tərtib edilmiş mühasibat balansında təzahür edən statik aspekti kimi dərk etmişlər.

Kameral mühasibat uçotunun inkişafı nəzəri təsvir və qiymətləndirmə, “direct-kosting”, “standart-kosting”, “idarəetmə funksiyaları üzrə xərclərin uçotu kimi AVS metodu”, “mühasibat uçotu üzrə məsuliyyət mərkəzləri (təyinat yerləri)” və s. kimi xərclərin mühasibat metodlarının praktiki tətbiqində ifadə edilmişdir.Təsvir edilən proseslər, bizim fikrimizcə, “sözün daha dar mənasında idarəetmə baxımından” adlandırılması anlamında olan idarəetmə uçotunun yaranması üçün şəraitin yaranmasına gətirib çıxardı.

Öz növbəsində, həmin tarixi dövrdə mühasibat balansının inkişafı baş verir və bu, onun iki şərhinin ortaya çıxmasında özünü göstərir: ikili qeydiyyatın nəticəsi kimi yaranan dinamik mühasibat balansı və mühasibat balansının sadələşdirilmiş inventar siyahısı kimi statik şərh edilməsi.

Mühasibat uçotunun inkişafının təhlil edilən, beşinci tarixi mərhələsində yaranmış onun statik şərhi daxili nəzarət, audit, ayrı-ayrı ölkələrin milli hesabat növləri, beynəlxalq maliyyə hesabatları standartları, statistik, idarəetmə və vergi hesabatları kimi bu cür fəaliyyət istiqamətlərinin və hesabat növlərinin inkişafı üçün şərtdir.

Mühasibat balansının dinamik izahı “sözün geniş mənasında” idarəetmə uçotunun yeni istiqamətinin əsasını təşkil etmişdir. Aydındır ki, istənilən elmin nəzəriyyəsinin və metodologiyasının inkişafının yeni tarixi mərhələlərində onun anlayış aparatının mənası yeni xassələr və öyrənilən fənnin keyfiyyəti ilə əlaqədar genişlənə bilər. İdarəetmə uçotu “geniş mənada” yalnız xərclərin uçotu metodlarının öyrənilməsi və təsvirini deyil, həm də mühasibat hesabatlarına uyğun olan bütün hesabat növlərinin tərtibini deyil, yalnız faktiki məlumatlar əsasında (mühasibat hesabatları kimi) deyil, həm də proqnoz məlumatlarının istifadəsi əsasında formalaşmış məzmununu da əhatə edir.

Mühasibat uçotu və hesabatın nəzəriyyəsinin və metodologiyasının inkişafının beşinci tarixi mərhələsində dünyanın müxtəlif ölkələrinin tanınmış alimləri tərəfindən XIX-XX əsrlərdə müxtəlif dünya iqtisadi məktəbləri yaradılmışdır, hansı ki, mühasibat elminin kateqoriyalarını fəal şəkildə öyrənməkdə davam edir, onlara öz şərhlərini və bu və ya digər müəyyən izahları verməkdə davam edirlər.

Bu cür məktəblərə, ilk növbədə, hesabdarlığın üçlü sistemi adını almış F. V. Yezerskinin rus hesabdarlıq məktəbini aid etmək lazımdır. Bu təlimə əsasən üç aspekt üzrə üçqat sayma sistemi tətbiq edilib:

1) yalnız üç hesab tətbiq edilmişdir: “Kassa”, “Pul”, “Kapital”;

2) qeydiyyat üç qrup üzrə aparılmışdır: mədaxil, məxaric, qalıq;

3) üç qeydiyyat registri tətbiq edilmişdir: jurnal, əsas kitab və balansı əvəz edən – hesabat kitabı.

Məqalənin 4-cü hissəsini bu linkə daxil olmaqla oxuya bilərsiniz.



TELEGRAM KANALIMIZA ÜZV OLUN


Ən son xəbərləri qaçırmaq istəmirsinizsə, bu linkə daxil olaraq XƏBƏRLƏRƏ ABUNƏ OLUN.
Audit və Kadr Xidmətləri üçün linkə daxil olun.
Ən son iş elanları və xəbərləri izləmək üçün linkə daxil olaraq qrupumuza üzv olun
Mühasibat uçotu