Mühasibat uçotu: təşəkkülü, inkişafı və təşkilatların idarə olunmasında onun müasir rolu (2-ci hissə)
1-ci hissəni oxumaq üçün keçidə daxil olun.
V. Flori balansın iki növünü fərqləndirirdi – sınaq və ya cari balans, eləcə də ilin yekunlarına görə tərtib olunan yekun balans. Flori bütün hesabları dörd qrupa bölmüşdür: kapital hesabları, nominal (əməliyyat) hesabları, ticarət (maddi) hesabları və hesablaşma hesabları. İqtisadi həyatda Flori uçotda əks olunmalı olan dörd məqamı ayırırdı: debitor, kreditor, məbləğ və faktın xarakteri. O, uçot informasiyasının analitik inkişafına da öz töhfəsini vermişdir.
Kastillo təsərrüfat həyatının hər bir faktını bağlanmış müqavilə kimi şərh edirdi: alış, satış, töhfə və s. O, səhvən hesab edirdi ki, uçotda prioritet əsası onun iqtisadi məzmunu deyil, müqavilənin hüquqi forması təşkil edir.
Qotlib inventarlaşdırmanın aparılması qaydasını təkmilləşdirib, inventar tərtib etmək əvəzinə təbii qalıqlar haqqında qeydləri birbaşa əmtəə kitablarında etməyi tövsiyə edib. Əslində, o, inventarlaşdırmanın nəticələrinin rəsmiləşdirilməsində istifadə olunan müasir müqayisəni xatırladan uçot reyestrini təklif edib.
Şvayker hesab edirdi ki, sənədlərin mövcudluğu mühasibat uçotunun düzgünlüyünün vacib şərtidir. Bundan başqa, hesab edirdi ki, əsaslı ilkin sənədlər olmadan sistemli qeydiyyatlarda mühasibat uçotunun aparılması düzgün deyil. Əslində, alim təsərrüfat fəaliyyəti faktlarının sənədləşdirilməsi metodunun əsasını qoymuşdu.
Pietro “məsuliyyət mərkəzləri” üzrə xərclər ideyasını irəli sürdü. Bunun üçün bütün istehsal sahələrində məsul şəxslər xüsusi mədaxil-məxaric kitabları aparırdılar, hansılar ki, ayın sonunda mühasibatlığa təqdim edilirdi.
Stevin belə nəticəyə gəlmişdi ki, mühasibat uçotu kassada pulun mövcudluğu, hesabat və maddi məsul şəxslərlə hesablaşmaların vəziyyəti, debitorlarla və kreditorlarla hesablaşmaların vəziyyəti, hər bir malın satışı və alınması üzrə əməliyyatların nəticələri barədə məlumatları təqdim etməlidir. Nəticədə, S. Stevin, Floriyə kimi, uçot informasiyasının analitik inkişafına töhfə vermişdir.
Savari bütün hesabları və müvafiq olaraq, apardıqları qeydiyyatları sintetik və analitik hesablara böldü. Savari tərəfindən edilən əsas elmi nəticələr ondan ibarətdir ki, bütün analitik hesabların saldosunun məbləği onların açıldığı sintetik hesabın saldosuna bərabər olmalıdır. Debet üzrə dövriyyələrin məbləği və bütün analitik hesabların krediti üzrə dövriyyələrin məbləği onların açıldığı hesabın debet və krediti üzrə dövriyyələrə bərabər olmalıdır. Beləliklə, Savari hesabların təsnifatının inkişafına töhfə vermiş və sintetik və analitik hesablar arasında əlaqəni təsvir etmişdir.
Van Gezel hesabların özünəməxsus (passiv) və əks (aktiv) hesablarına bölünməsini müəyyənləşdirdi. Onlardakı qeydlər debet və kredit mahiyyətinə görə əks xarakter daşıyır. Bu alimin hesabların təsnifatının inkişafına verdiyi töhfələr göz qabağındadır.
F. Barr da həmçinin hesabların təsnifatına öz töhfəsini vermiş və iki qrup hesab təklif etmişdir:
- mülkiyyətçinin hesablarını (“kapital” hesabı) və onun agentlərinin (kassir, anbarçı və s.) hesablarını daxil edən ümumi hesablar;
- müxbir – debitor və kreditorlarla hesablaşmaların vəziyyətini əks etdirən şəxsi hesablar.
Skali hesabların təsnifatını inkişaf etdirməyə davam etdi, hesabları üç qrupa böldü:
- şəxsi hesablar (kapital hesabları, mənfəətlər və zərərlər, nəticələr);
- əmlak hesabları;
- müxbir hesabları (debitor və kreditorların hesabları).
Laryu kassirlər üçün bir qayda tətbiq etdi: ”əvvəlcə yaz, sonra ödə; əvvəlcə al, sonra yaz”. Maraqlıdır ki, həmin tədqiqatçının mülahizələrində ziddiyyətlər var: pul ödənilərkən o, hesablanma prinsipini, pul aldıqda isə kassa prinsipini tətbiq etməyi tövsiyə edir. Eyni zamanda, bu ziddiyyət hazırda MHBS-də istifadə olunan keyfiyyətli məlumatlardan birini özündə əks etdirir: diqqətlilik prinsipi, yaxud mühafizəkarlıq. Bu prinsipin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, xərclər və öhdəliklər hesabatlarda həmişə və şübhəsiz əks olunur, aktivlər və gəlirlər isə yalnız iqtisadi fayda gətirəcəyinə əminlik olduğu halda əks olunur.
Beləliklə, mühasibat uçotunun və hesabatın inkişafının üçüncü tarixi mərhələsində ikili qeydiyyat açılması və inkişaf etdirilməsi ilə yanaşı, sadə bir qeyddən istifadə edərək, uniqrafik mühasibat uçotuna bölünməsi yolu ilə patrimonial mühasibat uçotunun və ikili qeydiyyat üsulundan istifadə edən diaqrafik mühasibat uçotunun daha da inkişafı baş verdi. Öz növbəsində, mühasibat uçotunun inkişafının üçüncü tarixi mərhələsində o dövrün alimləri tərəfindən ikili qeydiyyat çərçivəsində mühasibat uçotunun hesablarının ilk tipologiyalarından biri keçirilmişdir. Hesablar mühasibat uçotu üçün istifadə olunan əmlak, qanun və üsul hesablarına və mühasibat mənbələrinə bölünmüşdür: şəxsi kapitalın hesabı və mənfəət və zərər hesabı.
