Mühasibat uçotu: təşəkkülü, inkişafı və təşkilatların idarə olunmasında onun müasir rolu (5-ci hissə)
4-cü hissəni oxumaq üçün keçidə daxil olun.
Almaniyada mühasibat uçotu və hesabatların nəzəriyyəsi və metodologiyasının inkişafı üzrə məktəblərdən birini alman alimi E. Şmalenbax yaradıb. O, mühasibatı iki istiqamətə bölmüşdü: ticarət mühasibatı və istehsalat mühasibatı. Onun fikrincə, ticarət mühasibatı borc və öhdəliklərə, istehsalat mühasibatı isə təsərrüfatdaxili proseslərə (əmək haqqının, materialların, maya dəyərinin, maliyyə nəticələrinin uçotu) nəzarət edir. E. Şmalenbax dinamik balansların ideoloqu idi ki, bu da maliyyə nəticəsini düzgün əks etdirirdi. E. Şmalenbax bir tərəfdən maddi xərcləri (nəticələri), maliyyə xərclərini (zərərləri) və gəlirləri (mənfəətləri) digər tərəfdən ayırırdı.
E. Şmalenbaxın fikrincə, müəssisənin yarandığı andan ləğv edildiyi anadək (yüksəlməkdə olan yekun) müəssisənin mövcud olduğu bütün tarix üzrə balansa baxsaq, maddi və maliyyə nəticələrinin və xərclərin miqdarı eyni olardı. Bununla yanaşı, praktikada balanslar müəssisənin mövcud olduğu ayrı-ayrı dövrlər üçün deyil, müəyyən hesabat tarixində tərtib edilir. E. Şmalenbax onları “aralıq balans” adlandırıb. Aralıq balanslarda maddi və maliyyə nəticələrinin və xərclərin oxşarlığı yoxdur. Şmalenbaxın konsepsiyasının əsasında elə bir qurğu durur ki, balansda ən azından təsərrüfat vəsaitlərinin vəziyyəti və onların mənbələri, daha çox isə hərəkət və vasitələr və mənbələr haqqında məlumatlar var.
Almaniyada yaradılmış və uçotun balans nəzəriyyəsi adı almış digər elmi məktəbi tanınmış alman alimi İ.F. Şerr təmsil edir. Şerr balansa aşağıdakı tələbləri irəli sürmüş, balans hüququnu belə adlandırmışdır: dəqiqlik, tamlıq, aydınlıq, düzgünlük, ardıcıllıq, balansın vəhdəti.
Əslində, Şerr balansda əks olunan informasiyanın əsas keyfiyyət xüsusiyyətlərinin işlənməsinin əsasını qoymuşdur. Hazırda MHBS-in və Rusiya MUT-nun konseptual əsaslarında informasiyanın məzmununa və təqdimatına görə informasiyanın keyfiyyətinə dair Şerr tələblərinə oxşar tələblər təsvir edilmişdir.Şerr həmçinin əsas balans tənliklərinin inkişaf etdiricisidir. O, hesab edirdi ki, kapital bərabərliyi (Aktiv – Passiv = Kapital) balansın statikliyini göstərir: kapitalın həcmi əmlak həcmi ilə kreditor borcları arasındakı fərqə bərabərdir. Balansın dinamikliyi digər iki tənliklə ifadə edilir:
1) Aktiv – Passiv = Kapital + Mənfəət – Zərər;
2) Aktiv – Passiv – Kapital = Mənfəət – Zərər.
Alim, nəqliyyat-tədarük xərclərinin aktivlərdə kapitallaşdırılması ideyasına sadiq qalaraq, bunu nəqliyyat xərclərinin, bir tərəfdən, aktivlərin dəyərini və balansın yekununu artırmağa imkan verəcək məhsuldar məsrəflərin olması ilə, digər tərəfdən isə, müəssisənin dövr ərzində əldə etdiyi mənfəət göstəricisini artıracağı ilə izah edib. Şerr həmçinin müasir mühasibat balansının əsasını təşkil edən və aşağıdakı növlərə malik olan əsas balans bərabərliyini bərabərləşdirdi: Aktiv = Kapital + Öhdəliklər.
Şerr balans aktivinin maddələrini likvidliyin azalması qaydasında qruplaşdırıb, passivin maddələri öz vəsaitləri ilə başlayıb, sonra borc vəsaitləri, onlardan sonra isə mənfəət (zərər) üzrə əks olunub. İ.F. Şerr amerikalı alim Conatan Harrislə paralel olaraq daimi və dəyişilənlərə xərclərin bölünməsi və “itkisizlik”qəbulunun metodikasını inkişaf etdirmiş və təbliğ etmişdir. Şerr əsas istehsal xərclərinin təsnifatına da əhəmiyyətli töhfələr vermiş və onları əlavə peşə təhsil proqramı – paralel dövrlə və sonrakı yığımla çoxsahəli və azsahəli məsrəflərə ayırmışdır. Bu təsnifat üsulu çoxpilləli istehsal prosesində xərclərin uçotunun müasir “qabaqlayıcı” üsulunun əsasını təşkil edir.
Alman alimi A. Kalmes hesablama nəzəriyyəsinin banisi sayılır. Kalmesin sözlərinə görə, mühasibat uçotu iqtisadi məlumatları sintez edir və hesablama onu təhlil etməyə imkan verir. Alim hesab edirdi ki, qiymətlər maya dəyərini azaltmaq, satış qiymətlərini müəyyənləşdirmək və məhsulların cari uçotda qiymətləndirilməsi üçün lazımdır. Kalmes bütün məsrəflərin müəyyən obyektə aid olduğu və məhsulun maya dəyərinin dəqiq qiymətləndirildiyi və bütün məsrəflərin istehsal olunmuş məhsulun miqdarına bölündüyü və orta-tarifli maya dəyərinin formalaşdığı vahid hesablamaları ayırmışdır. A. Kalmesin kalkulyasiya nəzəriyyəsi iqtisadi elementlər üzrə məsrəflərin hesablanması (Kalmesin vahid kalkulyasiyası) və uçotunun (Kalmesin ümumi kalkulyasiyası) maddələri üzrə xərclərin müasir uçotunun əsasını təşkil edir. Məhsulun maya dəyərini hesablamaq üçün sonuncu üsul hazırda ayrı-ayrı məhsul növlərinin maya dəyərini müəyyən etməyə imkan vermədiyinə görə “qazan” adlanır.
Məqalənin 6-cı hissəsini oxumaq üçün bu linkə daxil olun.
