» » » Mühasibat uçotu: təşəkkül və inkişafı (6-cı hissə)

Mühasibat uçotu: təşəkkül və inkişafı (6-cı hissə)

posted in: muhasibat, Məqalə, Xəbər | 0
birbank biznes

Mühasibat uçotuMühasibat uçotu: təşəkkülü, inkişafı və təşkilatların idarə olunmasında onun müasir rolu (6-cı hissə)

5-ci hissəni oxumaq üçün keçidə daxil olun.

ABŞ alimləri mühasibat uçotunun və hesabatın inkişafının beşinci tarixi dövründə xərclərin uçotu nəzəriyyəsi və metodologiyasının işlənməsinə mühüm töhfə vermişlər. Belə bir alim kimi, ilk növbədə, “direkt — kostinq” adını almış xərclərin uçotunun tanınmış metodunun banisi D. Harrisin adını çəkmək olar.Onun nəzəriyyəsinə görə, bütün xərclər sabit (istehsal və satış həcmindən asılı olmayan) və dəyişkənlərə (istehsal və satış həcmindən asılı olaraq) bölünür. Buraxılan məhsulun və ya göstərilən xidmətlərin maya dəyəri formalaşdırılarkən yalnız dəyişən xərclər nəzərə alınır, bu zaman “ixtisar edilmiş” maya dəyəri (daimi xərclər nəzərə alınmadan) formalaşır. Daimi xərclər, öz növbəsində, satış gəlirlərindən tam həcmdə çıxılır. Xərclərin uçotunun bu metodu hazırda Rusiya və beynəlxalq mühasibat uçotu və idarəetmə uçotu təcrübələrində məşhurdur. Bu məsrəflərin uçotu metodu satışların faydasızlığının təhlili kimi təhlilin meydana çıxmasını ona görə şərtləndirmişdir ki, bu cür yanaşma xərclərin uçotunu formalaşdırmağa və bu cür formalaşma nəticəsində bir sıra mühüm göstəricilərin hədd dəyərlərini hesablamağa və uyğunlaşdırmağa imkan verən riyazi tənliyi çıxarmağa imkan verir.

“Standart-kostinq” kimi xərclərin uçotu metodunun banisi amerikalı alim H. Emerson olmuşdur. Onun nəzəriyyəsinə görə, bütün xərclər standartlara (normativlərə) uyğun olaraq göstərilməli, xərclərin dəyişməsi (artım və azalma) isə həqiqi xərclərin standartlara uyğun müqayisəsi zamanı bu cür dəyişikliyə səbəb olan səbəblərə görə bölüşdürülməlidir.

“LVS-metod” adını almış məsrəflərin uçotu metodunu amerikalı alim R. Kaştan işləyib. Göstərilən metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, xərclər idarəetmə funksiyalarına görə bölüşdürülür. Qeyd olunan məsrəflərin uçotu metodu analizin funksional-dəyər analizi kimi istiqamətinin meydana çıxmasını şərtləndirmişdir.

ABŞ-da həmçinin, balansdakı kapitalla borcları qarışdırmaq mümkün olmadığına inanan institusionalistlərin elmi istiqaməti də məlum idi. Onların fikrincə, müəssisənin məqsədi bütövlükdə balansın yekununu artırmaq deyil, yalnız öz kapitalını artırmaqdır. İnstitusionalistlərin fikrincə, “mənfəət və zərər” hesabı balansda mərkəzi yer tutur. Bəzi müasir alimlər bu gün də kreditlər, istiqrazlar və kreditor borcları şəklində borc kapitalını “mənfi” işarəsi ilə balansın aktivində əks etdirməyi təklif edərək balans formasının dəyişdirilməsi ilə bağlı bu cür fikirlər irəli sürürlər. Bu halda balansın nəticəsi müəssisənin öz kapitalına bərabər olacaq. Fikrimizcə, balansdakı məlumatların bu cür təqdimatı onun analitik əhəmiyyətini azaldacaq.

Fransız elmi məktəbi J. Q. Kursel-Senel, L. Sey, A. Gilbo və E. P. Leota kimi alimlər tərəfindən təmsil olunur.

J. G. Kursel-Senel ikili qeydiyyatın menovoy (mübadilə) nəzəriyyəsini inkişaf etdirdi. Onun fikrincə, hər bir mena iki əməliyyatı nəzərdə tutur: həqiqi (kredit hesabının zəruriliyinə səbəb olur) və iztirablı (hesabın debetinin zəruriliyinə səbəb olur).İnformasiyanın lazımi analitik dərəcəsi müəssisənin fəaliyyətinin xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. “Mühasibat dəqiqliyi konsepsiyası” adı almış Kursel-Senelin konsepsiyası iki şərtin əldə edilməsindən ibarətdir:1) bütün hesabların debet-krediti üzrə qeydlərin aylıq yoxlanması; 2) Əsas kitabın debet və kredit dövriyyəsi jurnalının dövriyyələrinin bərabərliyinə riayət edilməsi.

Kursel-Senelin fikrincə, maya dəyərinin strukturu hazır məhsulun buraxılmasına birbaşa mütənasib olan bilavasitə (xüsusi) xərcləri və bölüşdürülməli olan dolayısı (ümumi) xərcləri əhatə edir. Kursel-Senel dəyişikliklərlə bağlı kalkulyasiyanı əsaslandırıb və dolayı xərclərin birbaşa proporsional şəkildə bölüşdürülməsini zəruri hesab edirdi ki, bu da tam maya dəyərinin müəyyənləşdirilməsini təmin edirdi.
L. Sey-uçotun nəzarət funksiyası haqqında təlimin banisidir. O, hesab edirdi ki, nəzarətdə ən vacib məsələ öz qiyməti, yəni maya dəyəridir. Əgər bazarda rəqabət varsa və qiymətlərin dəyişməsi müşahidə olunursa, maya dəyəri təsərrüfat həyatının, iqtisadiyyatın parametrinə çevrilir.

“İqtisadi nəzəriyyə” adını almış elmi məktəb iki fransız tədqiqatçısı — A. Gilbo və E. P. Leota tərəfindən yaradılmışdır. Onların hazırladıqları iqtisadi nəzəriyyənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ikili qeydiyyat mübadilə şərtlərindən irəli gəlir. Adıçəkilən fransız alimləri mübadilə əsasında təsərrüfat əməliyyatlarını təsnif ediblər. Birinci səviyyədə, mübadilə əməliyyatları kənar müəssisə və şəxslərlə əlaqələrlə bağlı olan və müəssisə daxilində baş verən daxili əməliyyatlara bölünür. Xarici mübadilə əməliyyatları isə öz növbəsində maddi dəyərlərin yerdəyişməsinə (malların daxil olmasına, satılmasına) və bu cür dəyişikliklərə səbəb olmayan əməliyyatlara (yenidən qiymətləndirilməyə) bölünmüşdür.

Məqalənin 7-ci hissəsini oxumaq üçün bu linkə daxil olun.


Ən son xəbərləri qaçırmaq istəmirsinizsə, bu linkə daxil olaraq XƏBƏRLƏRƏ ABUNƏ OLUN.
Audit və Kadr Xidmətləri üçün linkə daxil olun.
Ən son iş elanları və xəbərlərini izləmək üçün linkə daxil olaraq qrupumuza üzv olun
Mühasibat uçotu