Vergi sistemlərinin inkişaf tarixindən 27 dərs (1-ci hissə)

Oxunma sayı: 758

Vergi sistemlərinin inkişaf tarixindən 27 dərs

1-ci hissə

Böyük imperiyaların vergilərlə özlərini məhv etdiyi tezisi getdikcə daha çox təsdiqini tapır. Vergilər çox vaxt böyük sosial partlayışlara gətirib çıxaran bir qığılcım idi. Alimlərdən birinin rəyinə görə, Mayya sivilizasiyasının çöküşü , sakinlərinin vergilər üzündən cəngəlliklərə qaçmasıdan sonra başlanmışdı. Gəlin baxaq-görək, vergitutmanın çoxəsrlik tarixi bizə hansı dərslər verir.

Hökumət tərəfindən vergi yükünün kəskin artırılması dörd vəziyyətə gətirib çıxara bilər ki, onlardan da üçü – pis hesab olunur:

qiyam;
vergidən yayınma;
digər vergi yurisdiksiyasına keçmək.

Yüksək vergilər ölkəsində çox vaxt inflyasiya, aşağı əmək məhsuldarlığı, iqtisadi artım templərinin yavaşlaması və bürokratiyanın səlahiyyətlərinin genişləndirilməsi də baş verir. Bütün bunlar fərdi azadlıqların eroziyasına gətirib çıxarır. Vergi ödəyiciləri, bir qayda olaraq, vergi yükünün nə qədər böyük olduğunu dərk etmirlər. Onlar 20 – 30 il bundan əvvəl necə olduğunu bilmirlər, ona görə məsələ vergi qiyamlarına nadir hallarda gedib çıxır: hökumət vergiləri birdəfəlik təkanla qaldırmır, bunu kiçik “addımlarla” həyata keçirir. Müharibələr və ətraf mühitin çirklənməsi ilə yanaşı, vergiləri XX əsrin ən böyük fəlakətlərindən biri adlandırmaq olar.

Vergilər sosial qaydanın dəqiq bir barometridir. Ölkədə hansı vergilərin müəyyən edilməsi, kim onları ödəyir, vergi bazasını kim qiymətləndirir, vergiləri kim toplayır və onlar necə xərclənirlər əsasında cəmiyyət haqqında çox şey demək olar. Sivilizasiyaların tarixi göstərir ki, səlahiyyətlilər və siyasətçilər, adi şəxslərdən daha az vergi ödəyirlər.

Etika baxımından, vergi sistemi iki müddəaya əsaslanmalıdır: birincisi, ədalətli və səmərəli vergi sisteminin işlənib hazırlanması hər bir hökumətin borcudur. “Ədalətlilik” – dəyərləndirmə vergilərin yığımı baxımından. “Səmərəlilik” – dövlət pullarının necə idarə olunması və xərclənməsi baxımından.

Budur, vergi sistemlərinin və sivilizasiyaların inkişafı tarixindən əsas dərslər:

Bir çox böyük dövlətlər özlərini vergilərlə məhv etdilər və əksinə: bir çox ölkələr böyük və zəngin oldular, çünki iqtisadi artımı və biznesin inkişafını stimullaşdıran səmərəli vergi sistemi yaratdılar.
Hansı vergiləri tətbiq etməyinizdən asılı olmayaraq, azadlıq bundan ziyan çəkməsin deyə, həmin vergilərə həmişə nəzarət etmək lazımdır.
Hər şeyi əhatə edən vergi sistemi məmurların əlində böyük bir hakimiyyətin olmasını nəzərdə tutur. Zamanla həmin hakimiyyət böyük bir gücə transformasiya olunur – bu güc təkcə vergi ödəyicilərinin deyil, həm də digər hakimiyyət orqanlarını öz əhatəsinə alır. Hətta krallar və imperatorlar belə, vergi orqanları qarşısında təslim olublar.
Qədim yunanlar despotizmdən azad ilk sivilizasiyanı qurublar. Onlar mütərəqqi cəmiyyətə yol açdılar, zülmün pis vergi sisteminin, xüsusilə birbaşa vergilərin məhsulu olduğunu başa düşdülər.