Mühasibat uçotu: təşəkkülü, inkişafı və təşkilatların idarə olunmasında onun müasir rolu.
Dialektik kateqoriyalara görə, inkişaf keçmişdən bu gün vasitəsilə gələcəyə doğru davam edir. Bununla əlaqədar olaraq, istənilən proseslərin və hadisələrin tədqiqi onların tarixi təhlilindən başlayır. Tarixi proseslərin təhlili elmi idrakın metodlarından biridir.
Mühasibat uçotunun inkişafının tarixi mərhələlərə ayrılması şərtidir, çünki müasir elm “mühasibat uçotu” və “hesabatlılıq” anlayışlarının hansı məqamda ortaya çıxması ilə bağlı suala birmənalı cavab vermir. Professor Y.V.Sokolovun fikrincə, bu günə qədər mühasibat nə vaxt yaranıb sualına üç cür cavab vermək olar:
- Mühasibatlıq 6 min il bundan əvvəl, təsərrüfat həyatı faktlarının məqsədyönlü şəkildə qeydiyyata alındığı bir vaxtda yarana bilərdi;
- 500 il əvvəl Luka Paçolinin kitabı çap olunduqdan və mühasibat uçotunun təsviri dərk olunduqdan sonra;
- 100 il əvvəl, ilk nəzəri konstruksiyalar ortaya çıxdıqda.
Hesablama nöqtəsi kimi biz Y.V.Sokolovun “Mühasibat uçotu – mənbədən bu günə qədər” kitabında təsvir edilmiş tarixi dövrləşməni qəbul edəcəyik. Orada şərti olaraq mühasibat uçotunun inkişafının altı tarixi mərhələsi seçilib.
Mühasibat uçotunun inkişafının müasir alimlər tərəfindən “naturalistik” adlandırılan və tarixin mühüm dövrünü (e.ə. 4 min — e. ə. V əsr) əhatə edən birinci tarixi mərhələ mühasibat uçotunun yaranması ilə bağlıdır. Bu proses təsərrüfat fəaliyyətinin subyektləri tərəfindən onlarda olan əmlakın vahidlərini nəzərə almaq zəruriliyinin dərk edilməsi ilə şərtlənir. Bu dövrdə “təsərrüfat fəaliyyəti faktı” və “inventarlaşdırma” kimi anlayışlar yarandı. Hazırda göstərilən anlayışlar mühasibat uçotu üzrə qüvvədə olan qanunvericilik aktlarında tətbiq edilir.
“Dəyər” adı almış mühasibat uçotunun inkişafının ikinci tarixi mərhələsi (e.ə. V əsr – 1300 il) pulun yaranması və bu tarixi hadisə ilə əlaqədar mühasibat uçotunun iki funksiyasına uyğun olaraq iki növə bölünməsi ilə bağlıdır. Bu dövrdə yaranan ilk mühasibat növü-patrimonial mühasibat uçotu-pul funksiyası ilə dəyər tədbiri kimi əlaqələndirilmişdir. Uçotun bu növü qiymətləndirmə kimi mühasibat uçotu metodunun yaranması və inkişafı üçün başlanğıc nöqtəsi olmuşdur. Özü də bu uçot növündə indiki dövrdə artıq istifadə olunan dəyər və natural ifadədə qiymətləndirmənin əsası qoyulub. İkinci növ mühasibat uçotu – kameral – pul vəsaitlərinin ödəniş vasitəsi kimi funksiyası ilə bağlı idi və iqtisadi əməliyyatlar üzrə dövriyyələrin müəyyənləşdirilməsinin əsasını təşkil edirdi: pulun gəlməsi və xərclənməsi (dinamik aspekt).
Mühasibat uçotunun inkişafının üçüncü tarixi mərhələsi “dia – qrafik” (1300-1850-ci illər) adlandırılmışdır. Bu mərhələ fransiskan rahibi və məşhur italyan alimi Luka Paçolinin (1445-1517) ikili qeydiyyat kimi unikal üsulun açılışı ilə yadda qalıb. Luka Paçoli özü tərəfindən kəşf edilən və 1494-cü ildə Venesiyada nəşr olunmuş “Hesabın, həndəsənin məbləği, proporsiyalar və münasibətlər haqqında təlimlər” adını almış kitabında ikili qeydiyyat üsulunu təsvir etmişdir. İkili qeydiyyat üsulu göstərilən kitabın 11-ci bölməsində “hesablar və qeydlər haqqında traktat” başlığı ilə təsvir edilmişdir.
Mühasibat uçotu nəzəriyyəsinin və metodologiyasının inkişaf tarixi boyunca, ikili qeydiyyat üsulu tənqid olundu: bir çox elm adamları bu metodu təkmilləşdirməyə və sadələşdirməyə çalışdılar. Lakin, bu unikal üsula layiqli alternativ ortaya çıxmadı.
Luko Paçolinin təsvir etdiyi ikili qeydiyyat üsulu digər ölkələr üzrə də yayıldı və nəzəri fikrin daha da inkişaf etməsinə səbəb oldu. O vaxtdan bəri bir çox mühasibat şərtləri qorunub saxlanılmışdır: balans, hesablama, debet, kredit və ikili qeydiyyata əsaslanan mühasibat uçotu nəzəriyyəsi XV əsrin sonuna qədər İtaliyada nəhayət tam şəkildə formalaşdı.
İkili qeydiyyat üsulu hazırda da dünyanın bütün ölkələrinin milli mühasibat sistemlərinin əsasını təşkil edir. Vaxt keçdikcə bu qeydiyyat üsulu sayəsində balans ümumiləşdirmə metodunun tətbiqi və prioritet mühasibat hesabatının – balans hesabatının formalaşdırılması mümkün olmuşdur.
Təhlil edilən tarixi dövr ərzində mühasibat uçotu və hesabatlılıq müəssisələrin idarə edilməsində mühüm funksiyanı yerinə yetirməyə başlayır və təsərrüfat fəaliyyətinin fundamental tələbatına çevrilir.Luke Paçoli ilə yanaşı, qeyd olunan dövrdə mühasibat uçotu və hesabatların nəzəriyyəsi və metodologiyasının inkişafına XV – XIX əsrlərdə dünyanın görkəmli mütəfəkkirləri – F. V. Flori, D. Kastillo, Qotlib, V. Şvayker, Pietro, S. Stevin, J. Savari, K. Van Gezel, B. F. Barr, P. Skali, Laryu da əhəmiyyətli töhfələr vermişlər.
