Almaniyada ticarət və istehsalat mühasibatlığı qarşılıqlı olaraq bir-birini tamamladı, birincisi balansşünaslıqda, ikincisi isə hesablamada ən mükəmməl nəzəri əsas tapdı.
Sənayenin yüksəlişi və səhmdar cəmiyyətlərinin yayılması nəzəri fikrin sürətli inkişafına gətirib çıxardı. XIX əsrin sonlarında və XX əsrin əvvəllərində orijinal bir istiqamət – balansşünaslıq meydana gəldi. Balansşünaslığın yaranması balansın mühasibat uçotunun əsas təməl konsepsiyası və hüququn xüsusi sahəsini – balans hüququnu yaradan hüquqşünasların fəaliyyəti kimi təbliğ olunması ilə şərtlənmişdi.
Hüquqşünasların xidməti balans tələblərinin formalaşdırılması idi: 1) dəqiqlik; 2) tamlıq; 3) aydınlıq; 4) düzgünlük; 5) ardıcıllıq; 6) balansın vahidliyi. Balanslara dair müxtəlif tələblər onların təsnifatının zəruriliyini şərtləndirmişdi. Almaniyada ümumi bir balans ayrılmağa başladı – bölüşdürülməmiş mənfəət göstərilməklə və xalis bir balans – artıq paylanmış mənfəət ilə tərtib edilirdi. Balansların daha ətraflı təsnifatı I. Kraybig tərəfindən verildi, o, balansları dörd əsas üzrə bölüşdürdü:
a) təmiz nəticənin əsası üsulu;
b) tərtib etmənin məqsədi;
c) dəyərləndirmə əlaməti;
ç) hesablama subyektlərinə görə;
Alman uçot nəzəriyyəsində prinsipial məsələ qiymətləndirmə metodu olub. Qiymətləndirmə metodlarının özünəməxsus təsnifatı F. Lyaytnerə məxsus idi, bu təsnifata uyğun olaraq qiymətlər mütləq (cari və satış) və nisbi (uçot, nominal, hesablama, maya dəyəri) qiymətlərə bölünürdü. Daha çevik yanaşma I. Kovero üçün xarakterik idi, hansı ki, ləğvetmə qiymətləndirməsini nəzəriyyəsinə əsaslanır və qiymətləndirmələrin aşağıdakı növlərini müəyyən etmişdi: 1) alış qiyməti; 2) balansın tərtib olunduğu gün alış qiyməti; 3) ləğvetmə halında satış qiyməti; 4) adi satış qiyməti; 5) minimum qiymət. Bu qiymətləndirmələr müəssisənin xəyali şəkildə ləğv edilməsi və əmlakın cari bazar qiymətləri ilə qiymətləndirilməsini nəzərdə tuturdu.
Qiymətləndirməyə bu cür yanaşma ilə R. Fişer razı deyildi və uçotda mühasibat nominalizmi ideyasının adını almış maya dəyərinin qiymətləndirilməsini təklif etmişdi. Fişerin bir çox ardıcılları var idi, lakin, maya dəyəri üzrə qiymətləndirmə bir çox mühasibləri qane etmirdi – dəyəri müqayisə olunmaz hala gətirirdi, gizli itkiləri ilə aktivi artırırdı və bəzən mənfəətin azaldılmasına səbəb olurdu.
Alman balansşünaslığında prinsipcə yeni olan əmlakın qiymətləndirilməsinə subyektiv yanaşma idi – subyektiv yanaşma bu hal üçün realdır, lakin bu yanaşma da tənqid olunurdu. Qiymətləndirmənin subyektiv məktəb tərəfindən araşdırmaları normal uçot qiyməti barədə nəticəyə gətirib çıxardı, o, praktiki hallar və qarışıq hesablardan qaçmaq arzusu ilə diktə edilirdi. Uçot qiymətlərinin mənbəyi ya alış, ya da satış qiymətləri ola bilər, lakin hər vəziyyətdə onlar iqtisadi məlumatların, maliyyə nəticələrinin sabitliyini təmin etdi. Bu qiymətləndirmə mühasibat uçotu üçün böyük nəticələrə gətirib çıxardı və bizim dövrümüzə qədər yaşadı.
Qiymətləndirmələrin müxtəlif növləri uçot kateqoriyası kimi balans qarşısında duran müxtəlif məqsədlərlə şərtlənir. Alman məktəbinin nəzəriyyəsində fərqlənirdi: maliyyə nəticəsini düzgün əks etdirən, lakin əmlakın qiymətləndirilməsini təhrif edə bilən dinamik balans; statistik balans, məqsədi – əmlakın dəyərinin dəqiq əks olunmasıdır. Praktikada iki balans fərqlənirdi – vergi və kommersiya.
Alman uçot məktəbində balans və hesabların münasibətləri ilə bağlı müzakirələr aparılırdı. Bəzi müəlliflər hesablar və balansın müstəqil kateqoriyalar olduğunu iddia edirdi; digərləri güman edirdilər ki, balans elə Əsas kitabda saldo hesablarının məcmusudur. Debet və kreditin yerləşdirilməsinin şərti olduğunu iddia edən iki sıra hesabların məktəbi üstünlük təşkil edirdi. Balansdan hesabların çıxılmasını nəzərdə tutan iki sıra nəzəriyyəsinə görə, hesablar aktiv və passiv olanlara bölünürdü.
Alman məktəbində balans nəzəriyyəsinin banisi isveçrəli alim İ.F. Şer olmuşdur. Əvvəlki müəlliflərdən fərqli olaraq Şer uçotun əsasına hesabları deyil, balansı qoyurdu və ifadəni xüsusidən ümumiyə doğru deyil əksinə tərtib edirdi. Balansın əsasında kapital tənliyi dururdu, balansın özü isə kapitalın dövriyyə mərhələlərinin açılması üçün vasitə kimi başa düşülürdü. Mühasibatlıq balans ilə başlayır və onunla bitir. Müasirlərdə uçot və mühasibat prosedurunun bütün nəzəriyyəsinin hesabdan balansa deyil, balansdan hesaba qoyulması böyük təəssürat yaradırdı.
Burada Şer tərəfindən irəli sürülmüş qarışıq hesablar haqqında təlim əhəmiyyətli idi. Qarışıq hesablar dedikdə, o, təsərrüfat əməliyyatlarının nəticələrinin əks olunduğu inventar hesablarını başa düşürdü. Qarışıq hesabların çatışmazlıqlarını etiraf edən Şer onları qaçılmaz hesab edirdi, buna görə də bütün iqtisadi əməliyyatları mübadilə, nəticə və qarışıqlara bölürdü.
Hesabların mühasibatlıq aparatlarının təşkili və fəaliyyət praktikası ilə əlaqələndirilməsi Şerin böyük xidməti idi. Uçotun və tətbiq edilən hesab planlarının təşkili informasiya axınlarının həm mərkəzdənqaçma, həm də mərkəzə can atma yolları ilə hərəkətini təmin etməli idi. Birinci halda mərkəzləşdirilmiş aparat nəzərdə tutulurdu, ikinci halda isə – mərkəzləşdiriləməmiş aparat. Balansdan irəli gələn hesablar planı iqtisadi idarəetmənin əsasını təşkil edirdi. Şer hesablama məsələlərinə çox diqqət yetirirdi və onu mühasibatın ən mühüm hissəsi kimi nəzərdən keçirirdi. Xərclərin seçilmiş bazaya nisbətdə bölüşdürülməsi son hesablamanın təxmini xarakter verdiyini qəbul edirdi, lakin hər bir xərc növü üçün xüsusi bir baza seçərək bu yaxınlaşmanın minimuma endirilə biləcəyinə inanırdı.
Şer uçota təhlili daxil edən ilk şəxslərdən biri idi və hesablar üçün dövriyyənin hesablanması da onun xidmətlərindən biri idi. Dövriyyənin hesablanması metodunun təfsiri, xərclərin sabit və dəyişənlərə bölünməsi metodu kimi bu günə qədər də yayılmışdır. Şer hesabdarlıq formalarını inkişaf etdirirdi, o üçhesablı formanı təklif edirdi, onun mahiyyəti xronoloji qeydiyyat jurnalında üç qrafanın, üç hesabın ayrılmasından ibarət idi: təmiz, qarışıq və kapital. Əgər bu hesablar üzrə balans çıxarılarsa, ilk iki hesabın debet balansının məbləği kapital hesabının kredit balansına bərabərdi. Şerin birjurnallı forması daha maraqlı idi, bu, iqtisadi dövriyyələrin dəyişikliklərlə qalıqların ayrılması ilə sadə bir xronoloji qeydi təmin edirdi, yəni, hesab balansından hər bir əməliyyatdan sonra zərər və mənfəət çıxarılırdı.
Şerin fikirlərini alimlər tənqid edirdilər, onları ziddiyyətli hesab edirdilər, lakin balans nəzəriyyəsinin ən böyük çatışmazlığı o idi ki, o hesablaşmalara təsir edən bütün əməliyyatları izah edə bilmirdi və nəticəvi hesablarda əks olunan faktları böyük gərginliklə təsvir edirdi.
Alman məktəbinin böyük nailiyyəti balansın qurulması və şərhi ilə bağlı ideyalardan onun təhlilinə keçid idi. Uçotda üç istiqamət özünü göstərirdi:
1) iqtisdi təhlilin yaradılması (Şer, Ştern, Lyatner ə digərləri);
2) hüquqi təhlilin inkişafı mühasibatlıq təftişinin yaranmasına gətirib çıxardı (Beygel, Remer, Porsiq və başq.);
3) səhmdarlar arasında balans barədə biliklər populyarlaşırdı (Rozius, Guber, Şenvadt və digər.).
Teleqram qrupumuza üzv olun
