Müasir dünya auditi və təkamül mərhələləri
2-ci hissə
Məqalənin 1-ci hissəsini buradan oxuya bilərsiniz.
Uzun bir tarix ərzində bir proses olaraq audit üç inkişaf mərhələsindən keçmişdir:
– təsdiqedici audit (XIX əsrin sonu – XX əsrin 30-cu illəri);
– sistem-yönümlü audit (XX əsrin 40-cı-80-ci illəri);
– riskə əsaslanan audit (XX əsrin 90-cı illəri – XXI əsrin əvvəlləri).
Sistem-yönümlü audit əməliyyatlara nəzarət edən sistemlərin (təşkilatın daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsi) müşahidəsindən ibarətdir. Sübut edilmişdir ki, əgər daxili nəzarət sistemi effektiv işləyirsə, onda çox ətraflı yoxlama aparmaq lazım deyil, çünki səhvlərin aşkarlanmasında və normaların pozulmasında daxili nəzarət sisteminə etibar etmək olar. Nəzarət səmərəsiz olduğu yerdə, sistemin necə inkişaf etdirilməsi barədə məsləhət vermək və beləliklə müştəriyə konstruktiv xidmət göstərmək dəb halını alır. Deməli, sistem-yönümlü audit təkcə yoxlama prosesini özündə birləşdirmir, həm də fəal şəkildə məsləhət fəaliyyətini, uçotun qoyulması işini əhatə edir. Bunu çox vaxt məsləhətləşmə auditi adlandırırlar. Bu mərhələdə auditor firmaları sənədli yoxlamadan başqa geniş çeşidli xidmətlər də göstərməyə başladılar.
Audit tarixində bu mərhələnin başlanğıcını milli səviyyədə auditor fəaliyyəti standartlarının işlənib hazırlanması, həmçinin tənzimləyici orqanların və özünü tənzimləyən auditor təşkilatlarının yaradılması ilə əlaqələndirirlər. Belə ki, 1934-cü ildə ABŞ-da auditin normativ tənzimlənməsinə cavabdeh olan qiymətli kağızlar və birja əməliyyatları Komissiyası (SEC) yaradılmışdır. Fransada 1932-ci ildə mühasib-ekspertlər və attestasiya olunmuş mühasiblər Palatası yaradılmışdır.
Əməliyyatların sadə yoxlanması ilə deyil, auditə nəzarət vasitələrinin köməyilə diqqət yetirən sistem-yönümlü audit konsepsiyası ilk dəfə 1941-ci ildə Viktor Brink tərəfindən təqdim edilmişdir.
Fokusun xarici auditdən daxili auditə köçürülməsi nəticəsində 1947-ci ildə daxili auditorlar institutu (IIA) yaradılması ilə yekunlaşdı.
Bu ifadənin apogeyi 1969-cu ildə Kanada, Böyük Britaniya və ABŞ-da vəziyyəti müqayisə edən mühasibat uçotu problemlərinin öyrənilməsi üzrə beynəlxalq qrupun (AISG) hesabatlarının dərc edilməsi ilə başlayan beynəlxalq audit standartlarının işlənib hazırlanması hesab olunur. 1973-cü ildə beynəlxalq mühasibat standartları Komitəsinin (IASC) təsis edilməsi beynəlxalq səviyyədə auditin standartlaşdırılması məsələləri ilə məşğul olacaq belə bir orqanın yaradılmasının zəruriliyi barədə rəy formalaşdırmağa gətirib çıxardı.