Malsatanlar dedikdə müqavilə (sifariş) üzrə material sərvətləri göndərən, müxtəlif növ işləri yerinə yetirən və xidmətlər göstərən müəssisələr başa düşülür. İnşaat üzrə podratçılar da belə təşkilatlardandır.
Malalan təşkilatlardan xammal, material, mallar, yanacaq, inşaat materialları, ehtiyat hissələri, az qiymətli və tez köhnələn əşyalar və s. əldə edirlər.
Alıcı təşkilatlar malsatan və podratçılarda qaydaya görə onlara mal-material sərvətləri daxil olduqda hesablaşma aparırlar.
Hesablaşmalar qabaqcadan ödəniş qaydasından da həyata keçirilə bilər. Ödəniş (aksept) üçün qəbul olunan hesab-faktura mal-material resursları uçota alınan hesablarda əlavə dəyər vergisiz əks etdirilir. Daha konkret desək-materiallar 201 № li “Material ehtiyatları” hesabında, qurulmaq üçün avadanlıqlar 112 “Torpaq, tikili ə avadanlıqlar” hesabında, yerinə yetirilən işlər və görülən
xidmətlər 202-1, 202-2, 202-3, 202-4, 202-5, 202-6, 202-7 və s. hesablarda qeydə alınır.
Malsatanlar tərəfindən müstəqil mövqedən hesab-fakturaya daxil edilən əlavə dəyər vergisi 521 “Vergi öhdəlikləri” hesabında qeyd edilir. Malsatanlardan daxil olan hesab-faktura çox ciddi surətdə yoxlanılmalıdır. Bu zaman əlavə dəyər vergisinin ayrıca mövqedən əks etdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Əgər, ƏDV hesab-fakturada ayrıca qeyd olunmamışdırsa, onda malalan onun üçün müstəqil sətir açmaq hüququna malik deyildir. Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar 531 saylı hesabın debetində, pul
vəsaitlərinin hansı hesabdan köçürülməsindən asılı olaraq (hesablaşma hesabı, 40 valyuta hesabı, akkreditiv, çek kitabçalarının çekləri) 222, 223 və yaxud 225-ci hesabın kreditinə yazılır.
Əgər, alıcı qısamüddətli və uzunmüddətli kreditlərdən istifadə edirsə, müvafiq surətdə 401, 501 saylı hesablar kreditləşir. Kreditlərdən digər, hüquqi şəxslər istifadə edərlərsə, onda borc hesabları (401, 504) kreditləşir. Praktikada elə hallar olur ki, malsatanlar tərəfindən yola salınan məhsullar ödənişi üçün hesablaşma sənədlərindən tez daxil olur. Bəzən də əksinə, hesablaşma sənədləri gəlib çıxır, məhsullar isə ya yoldadır, ya da hələ ki, malsatanın mühafizəsindədir.
Birinci hal fakturasız mal göndərişi haqda faktı, ikinci hal isə yolda olan məhsullar haqda faktı xarakterizə edir. Fakturasız daxil olan məhsullar satış (müqavilə) və yaxud uçot qiymətləri ilə (201, 202, 203 ci hesablar) əlavə dəyər vergisiz əks etdirilir. ƏDV mməbləği isə hesablaşma sənədləri daxil olduqdan sonra belə qeydə qeydə alınır.
D-t 521 “Vergi öhdəlikləri”
K-t 531 “Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları” hesabı
Fakturasız mallara mədaxil edən alıcı bu haqda təcili surətdə məktubla və sərvətlərin qəbulu haqda aktla birlikdə malsatanı xəbərdar edir. Malsatanların hesabnaməsi daxil olduqda əvvəlcə edilən yazılış edilir. Yolda olan maddi sərvətlərin dəyəri ayın axırında dəyəri ödəniləndə müəyyən olunur:
D-t 531 “Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları” hesabı
K-t 223 “Bank hesablaşma hesabı”
Müasir şəraitdə bəzi hallarda hüquqi şəxslər özlərinin arasındakı hesablaşmaları barter qaydasında həyata keçirir. Bu halda alıcılarla malsatanların hesablaşmalarının mühasibat uçotunun hesablarında əks etdirilməsi qaydasında aşaıdakı kimi təsəvvür etmək olar:
– materialların daxil olmasının hesablarda əks etdirilməsi;
– materialların kontragentə buraxılmasının hesablarda əks etdirilməsi;
– əks mübadilə dəyərləri eyni olmayan mallarla həyata keçirilirsə malsatanların və alıcıların hesablarının bağlanılması.
Müasir şəraitdə respublikanın kommersiya ilə məşğul olan müəssisələri hesablaşmaları təkcə manatla deyil, həm də sərbəst konvertləşən valyuta ilə (qüvvədə olan məzənnə ilə) də həyata keçirirlər. Rezident-təşkilatların respublika ərazisində xarici valyuta ilə hesablaşmaları qadağandır. Belə hesablaşmalara istisna halda Milli Bank icazə verməlidir. Sərbəst konvertləşən valyuta ilə bütün hesablaşmalar analitik uçotda hər bir debitor və kreditor üzrə eyni zamanda həm xarici valyuta ilə, həm də manata çevrilməklə göstərilir. Ayın axırında debitor və kreditor hesablarında müəyyənləşən xarici valyuta ilə borclar da Respublika Mərkəzi Bankının
məzənnəsi ilə manata çevrilməlidir. Bu zaman əmələ gələn müsbət məzənnə fərqi əməliyyat mənfəəti kimi mənfəət hesabına, mənfi fərq isə əməliyyat zərəri kimi zərərlərə aid edilir. Müsbət və mənfi məzənnə fərqlərini il ərzində 442 “Gələcək hesabat dövrlərin gəlirləri” hesabının “Məzənnə fərqləri” hesabında əks etdirməyə icazə verilir. Dekabr ayının sonunda müsbət fərq saldosu əməliyyat
gəlirlərinin, mənfi fərq isə əməliyyat zərərlərinə aid edilir. Nəticədə 442 “Gələcək hesabat dövrlərin gəlirləri” hesabının “Məzənnə fərqi” subhesabı bağlanılır.
Əgər, malsatan və podratçılarla hesablaşmalar sərbəst konvertləşən valyuta ilə aparılırsa, onda 531 saylı hesabın tərkibində “Sərbəst konvertləşən valyuta ilə malsatan və podratçılarla hesablaşmalar” adlı subhesab açmaq məqsədə uyğundur.
Malsatanlardan sərbəst konvertləşən valyuta ilə hesab-faktura alan alıcı təşkilat onları adi qaydada aksept edir, başqa bir sıra saylı hesablar debetləşir və 60-cı hesab kreditləşir. 531-ci hesab üzrə uçot xarici valyuta ilə aparıldıqda onun manatla ekvivalenti də göstərilməlidir. Əgər, xidmət ayın 17-də göstərilmişdirsə, hesab-faktura ayın 20-də yazılmışdırsa və ödənişə ayın 25-də təqdim edilmişdirsə, onda əməliyyatı ayın 17-də mövcud olan məzənnə əks etdirmək lazımdır.
Malsatanların hesabnaməsinin ödənməsi adətən ödəniş gününün məzənnəsi ilə həyata keçirilir. Bu məzənnə isə bir çox hallarda borcun baş verdiyi tarixdən fərqlənir. Yaranan məzənnə fərqini alıcı (sifarİşçi) əməliyyat xərclərinə və yaxud 801-ci hesabın gəlirlərinə aid edir.
Ayın axırında malsatanların sərbəst konvertləşən valyuta ilə ödənilməmiş hesabnamələri respublika Mərkəzi Bankının məzənnəsi əsasında manata çevrilir. Baş verən məzənnə fərqi 531-cı hesabdan 801-ci hesaba silinir.
Mənfi fərqə belə yazılış verilir:
D-t 801 “Ümumi mənfəət (zərər)” hesabı
K-t 531 “Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları”hesabı
Müsbət fərqə isə belə yazılış tərtib olunur:
D-t 531 “Malsatan və podratçılarla qısamüddətli kreditor borcları” hesabı
K-t 801 “Ümumi mənfəət (zərərlər)” hesabı
Respublika müəssisələri idxal üzrə əsas vəsaitləri (111-1, 111-2, 111-3 və s.), material sərvətlərini (201-1, 201-2 , 201-3), və malları (205) satın alır. Sərvətlərin satın alınması üçün bilavasitə xarici malsatanlarla və yaxud vasitəçi xarici ticarət təşkilatları ilə müqavilə (kontrakt) bağlanılır. Müqavilədə kontraktda bunlar göstərilməlidir: kontraktın predmeti, sərvətlərin miqdarı və keyfiyyəti,
onların dəyəri, kontraktın icra olunduğu yer (malgöndərilməsinin bazisi), onun icra müddəti, ödənişin şərtləri, zəmanət qablaşdırma, markirova və digər zəruri rekvizitlər.
Bu zaman yadda saxlamaq lazımdır ki, kontraktın icra olunduğu yer malın qiymətinə təsir göstərir, daşınma üzrə xərclərin malalan və satıcılar arasında bölüşdürülməsi qaydasını müəyyənləşdirir, habelə kontrakt üzrə sərvətlərin daşınması ilə əlaqədar tərəflərin vəzifələrini təyin edir. Sövdələşmənin yeri (məntəqəsi) ona görə vacibdir ki, kontraktın icra yerində malsatan tərəfindən verilən mallar müqavilənin şərtlərinə uyğun gəlməlidir. Sərvətlərin sonradan keyfiyyət dəyişikliyinə (xarab olma, keyfiyyətin pisləşməsi və s.) məsuliyyəti artıq malsatan daşımır, malgöndərilməsinin şərtləri belə ola bilər. Franko-vaqon-Azərbaycan sərhədində dəmir yolu məntəqəsinin adını göstərməklə malın verilməsi; Franko-avtomobil Azərbaycan sərhədində avtomobili sərhədi keçdiyi məntəqəni göstərməklə malın verməsi və s.
Daxil olan yük gömrük yoxlamasından keçirilir. Ünvanına mal daxil olan təşkilat gömrük rüsumu, əlavə dəyər vergisi, aksiz vergisi və s. ödəməlidir.
Sadalanan ödənişlərin əsasında daxil olan sərvətlərin gömrük dəyəri müəyyənləşdirilir. Əgər, gömrük bəyannaməsinin materialın dəyəri 5000 dollar göstərilmişdirsə, ona malın gömrük dəyəri həmin günə məzənnə əsasında manatla ekvivalentə çevrilməlidir. Bu məbləğdən də gömrük rüsumu tutulur. Əlavə dəyər vergisi isə müvafiq həcmdə hesablanır.
Sifarİşçilərlə, malsatanlar və podratçılar arasında hesablaşma münasibətləri prosesində avans ödəmələrindən istifadə etmək zərurəti meydana çıxır. Belə ödənişlər adətə müqavilələrdə nəzərdə tutulur. Müqavilə əsasında alıcı mala görə avans ödəyir. Avans ödənişləri bağlanılan müqaviləyə istinad olunmaqla ödəmə tapşırıqları ilə rəsmiyyət salınır. Malsatanlara köçürülən avanslara belə köçürmə
tərtib olunur:
D-t 243 “Verilmiş qısamüddətli avanslar”
K-t 223 “Bank hesablaşma hesabı” və yaxud
K-t 222 “Yolda olan pul köçürmələri ”
K-t 225 “Pul vəsaitlərinin ekvivalentləri”
Malalan təşkilat istehsal prosesini həyata keçirmək üçün zəruri olan xammalı, materialları və digər komponentləri satın alaraq satılması vacib sayılan öz məhsulunu yaradır. Bu zaman o, öz məlumatını satan rolunda çıxış edir. Bəzən bu təşkilat özünün kommersiya fəaliyyəti üçün müəyyən malları satın alır, onları əhaliyə (özünün əmək kollektivinə) satır. Onun hesablaşma münasibətləri malanlar və digər fiziki şəxslərlə başqa cür olur. Eyni zamanda alıcı təşkilat iş və xidmətlər üzrə müxtəlif sifarişləri də yerinə yetirilə bilər.
Alıcılarla hesablamaların uçotu aşaıdakı subhesablardan istifadə etməklə həyata keçirilir:
1. İnkasso qaydasında hesablaşmalar;
2. Planlı ödəmələr üzrə hesablaşmalar;
3. Alınmış veksellər.
Malsatan təşkilat bağlanılan müqavilə əsasında alıcıdan (sifarİşçidən) nəzərdə tutulan işləri yerinə yetirmək üçün avans alır (əlavə dəyər vergisi daxil edilməklə). Alınmış avans belə qeydə alınır:
D-t 221, 222, 223, 225 saylı hesablar
K-t 443 “Alınmış uzunmüddətli avanslar”.
Sərbəst konvertləşən valyuta ilə daxil olan avansın uçotunun özünün xüsusiyyətləri var. 443 saylı hesaba belə avanslar adətən manatla ekvivalentə çevrilmək şərtilə öz əksini tapmalıdır.
