101 №-li “Qeyri-maddi aktivlər”(Dəyər) hesabı müəssisələrin mülkiyyətində olan qeyri- maddi aktivlərin mövcudluğu və hərəkəti haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Obyektlərin qeyri-maddi aktivlərə aid edilmə qaydası və onların tərkibi qanunverici və başqa normativ aktlarla nizamlanır.Qeyri-maddi aktivlər qeyri dövriyyə aktivlərinin ayrılmaz hissəsidir. Müəssisənin qeyri-maddi aktivlərinə təsərrüfat fəaliyyətində uzun müddət istifadə edilən, gəlir gətirən torpaq sahələrindən, təbii ehtiyatlardan istifadə hüquqları, patentlər, lisenziyalar, “Nou-hau”, proqram məhsulları, inhisar və imtiyaz (üstünlük) hüquqları (xüsusi fəaliyyət növünə verilən lisenziyalar da daxil olmaqla), təşkilati xərclər, ticarət markaları, əmtəə nişanları və s. aiddir.
Qeyri-maddi aktivlərin uçotu Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 20 oktyabr 1995-ci il tarixli, İ-94 saylı əmri ilə təsdiq olunmuş «Müəssisələrin mühasibat uçotunun Hesablar Planı və onun tətbiqinə dair Təlimat»a uyğun olaraq aparılır.
Qeyri-maddi aktivlər uçot və hesabatda onların alınmasına və planlı məqsədlərə işlənməsi üçün düzəldilib yararlı hala salınmasına çəkilən xərclərlə (ilkin dəyərlə) əks etdirilir və istifadə edildikcə onların dəyəri istismar müddətindən asılı olaraq müəssisə tərəfindən müəyyən edilmiş xüsusi köhnəlmə normaları əsasında hər ay köhnəlmə hesablanaraq məhsulun maya dəyərinə, tədavül xərclərinə silinməklə ödənilir. Faydalı istifadə müddətini müəyyən etmək mümkün olmayan qeyri-maddi aktivlər üzrə köhnəlmə normalan 10 il müddətinə müəyyən edilir.
Qeyri-maddi aktivlər 101№-li «Qeyri-maddi aktivlər» hesabında ilk dəyərlə uçota almır.
Bu dəyərlər obyektlər üzrə aşağıdakı qaydada müəyyən edilir:
- təsisçilər tərəfindən müəssisəyə nizamnamə kapitalı kimi qoyulan obyektlər üzrə tərəflərin razılığına əsasən;
- digər müəssisə və şəxslərdən pulla əldə edilmiş obyektlər üçün bu obyektlərin əldə edilməsi və hazır vəziyyətə gətirilməsi üzrə faktiki məsrəflərdən asılı olaraq;
- digər müəssisə və şəxslərdən əvəzsiz alınmış obyektlər üçün müəssisənin daim fəaliyyətdə olan qiymətlərinə komissiyanın müəyyən etdiyi dəyərlə.
Qeyri-maddi aktivlərin qalığı və hərəkətinin uçotu 101№-li «Qeyri-maddi aktivlər» sintetik hesabında aşağıdakı sənədlərə əsasında icra olunur:
- qəbul-təhvil aktı;
- səhmdarlar cəmiyyətinin idarə heyətinin və ya səhmdarların ümumi yığıncağının protokolu;
- qeyri-maddi aktivlərin silinməsinə dair
Qəbul olunan və çıxan qeyri-maddi aktivlərin ilkin sənədlərində onların ətraflı rekvizitləri – yəni onların faydalı istifadə olunma vaxtı, ilkin dəyərləri, amortizasiya hesablanması qaydaları, istifadəyə verilmə tarixi, çıxmasının tarixi və səbəbi əks olunmalıdır.101№-li «Qeyri-maddi aktivlər» hesabı üzrə analitik uçot qeyri-maddi aktivlərin növləri və ayrı-ayn obyektləri üzrə aparılır. Bununla əlaqədar olaraq hər bir obyekt üzrə xüsusi formada kart tərtib olunur.
Müəssisəyə daxil olan bütün qeyri-maddi aktivlər kapital qoyuluşu hesab olunmaqla 103№-li «Qeyri maddi aktivlərlə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması» hesabının «Qeyri- maddi aktivlərin əldə edilməsi» subhesabında əks olunur. Səhmdarlar cəmiyyətlərində səhmdar tərəfindən nizamnamə kapitalı kimi verdiyi qeyri-maddi aktiv bir tərəflərlə azılaşdırılmış qiymətlərlə 101№-li «Qeyri-maddi aktivlər» hesabının debetinə və 302№-li
«Nominal(nizamnamə) kapitalın ödənilmiş hissəsi » hesabının kreditinə yazılış aparılır.
(Dt101 Kt302)
Təsisçilər tərəfindən müəssisəyə nizamnamə kapitalı kimi qoyulan qeyri-maddi aktivlər mədaxil edildikdə 101№-li “Qeyri-maddi aktivlər” hesabının debetində və 534№- li “Dividendlərin ödənilməsi üzrə təsisçilərə kreditor borcları” hesabının kreditində əks etdirilir.
(Dt101 Kt534)
Digər müəssisə və şəxslərdən pulla əldə edilmiş qeyri-maddi aktivlər 101№-li «Qeyri- maddi aktivlər» hesabının debetinə və 103№-li « Qeyri maddi aktivlərlə bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması » hesabının kreditinə yazılmaqla mədaxil edilir.
(Dt101 Kt103)
Dövlət orqanlarından maddi yardım kimi, digər müəssisə və şəxslərdən əvəzsiz alınmış qeyri-maddi aktivlərin mədaxili 101№-li «Qeyri-maddi aktivlər» hesabının debetində. 331№-li «Yenidən qiymətləndirmə üzrə ehtiyat» hesabının kreditində əks etdirilir.
(Dt101 Kt331)
Qeyri-maddi aktivlər müəssisədən məxaric olunduqda – yəni satıldıqda. Silindikdə, əvəzsiz olaraq başqasına verdikdə 611№-li «Sair əməliyyat gəlirləri» aktiv-passiv hesabında uçota alınır. 611№-li hesabın kreditində satılan qeyri-maddi aktivin satış qiyməti əks olunur. Həmin hesabın kreditində köhnəlmə məbləği do əks olunmalıdır. 611№-li «Sair əməliyyat gəlirləri» hesabının debetində məxaric olunan vəsaitin ilkin dəyəri əks olunur.
Bütün hallarda qeyri-maddi aktivlərin məxaric olunmasında uçotda aşağıdakı yazılışlar aparılır:
Debet hesab 611 «Sair əməliyyat gəlirləri»;Kredit hesab 101 «Qeyri-maddi aktivlər(dəyər)».
(Dt 611 Kt 101)
Toplanmış köhnəlmə (amortizasiya) üzrə:
Debet hesab 102 «Qeyri-maddi aktivlərin köhnəlməsi»:
Kredit hesab 611 «Sair əməliyyat gəlirləri»
611№-li «Sair əməliyyat gəlirləri» hesabı üzrə debet (zərər) və ya kredit (gəlir) qalığı cari hesabat dövründə 341№-li «Hesabat dövrünə mənfəət və zərər» hesabına silinir.
Yəni mənfəət üzrə:
Debet 611 «Sair əməliyyat gəlirləri»;
Kredit 341 « Hesabat dövrünə mənfəət və zərər ».
Zərərlər üzrə:
Debet 341 «Mənfəət və zərərlər»;
Kredit 611 «Sair əməliyyat gəlirləri»
Qeyri-maddi aktivlər uzun müddət istifadə olunur və öz dəyərlərini tədricən istehsal olunmuş məhsulların dəyərinə keçirir. Bununla əlaqədar olaraq müəyyən olunmuş normalar üzrə qeyri-maddi aktivlərə hər ay köhnəlmə (amortizasiya) hesablanır.
Qeyri-maddi aktivlərə köhnəlmə hesablanarkən 202№-li «İstehsalat ehtiyatları»,
«Ümumi təsərrüfat xərcləri» və sairə digər istehsalat xərclərini əhatə edən hesabların debetinə və 102№-li «Qeyri-maddi aktivlərin köhnəlməsi» hesabının kreditinə yazılış aparılır. Qeyri-maddi aktivlərin ayrı-ayrı obyektləri üzrə köhnəlmənin hesablanması onların səmərəli istifadə olunması müddəti ərzində yerinə yetirilir.
Qeyri-maddi aktivlər xaric olunduqda (satıldıqda. silindikdə, əvəzsiz olaraq verildikdə və s.) onlar üzrə hesablanmış köhnəlmə məbləği 102№-li «Qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyası (köhnəlməsi)» hesabının debetindən 611№-li «Sair əməliyyat satışı» hesabının kreditinə silinir.Bir qayda olaraq qeyri-maddi aktivlərin istifadə olunması müddəti təsərrüfat subyektlərinin özləri tərəfindən obyektin uçotda əks olunması vaxtından başlayır. Bir sıra hallarda qeyri-maddi aktivlərin istifadə olunması müddəti onların daxil olduğu vaxtdan istifadə olunmanın son vaxtı üzrə müəyyən olunur. Bu kimi obyektlərə patentlər. lisenziyalar və s. aid edilir. Qeyri-maddi aktivlərin bəzi obyektləri üzrə isə faydalı istifadə olunma vaxtı onların müəssisəyə gəlir gətirmək üçün olan vaxtı üzrə müəyyən olunur.Qeyri-maddi aktivlər üzrə köhnəlmənin hesablanması obyektin daxil olduğu vaxtın növbəti ayının 1-dən etibarən aparılır və hesablanma obyektin tam uçotdan çıxdığı dövrə qədər davam etdirilir.
Qeyri-maddi aktivlərə hesablanmış köhnəlmə (amortizasiya) mühasibat uçotunda hesablanma vaxtı üzrə əks olunmalıdır. Hətta əməliyyatın hesablanıb uçotda əks olunması müəssisənin hesabat dövründəki fəaliyyətindən asılı olmayaraq icra olunur.
Qeyri-maddi aktivlər üzrə mühasibat uçotunun amortizasiyasının təşkilində iki mühüm məsələ həll olunur. Əvvəla qeyri-maddi aktivlərin dəyərinin azalması əks olunur, ikincisi yeni yaranmış məhsul dəyərində qeyri-maddi aktivin müəyyən hissə dəyəri uçotda öz əksini tapır.
