Mühasibat uçotunun Hesablar Planı və onun tətbiqinə dair Təlimata uyğun olaraq mühasibat uçotunda istehsal məsrəflərinin uçotunun aparılması üçün bir sıra hesablardan istifadə olunur. Bu bilavasitə itstehsal əməliyyatlarının mürəkkəbliyi və istehsal məsrəflərinin müxtəlifliyi ilə əlaqədardır.
İstehsala məsrəflərin uçotu 20 «Əsas istehsalat», 23 «Köməkçi istehsalatlar», 25 «Ümumistehsalat xərcləri», 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri», 28 «İstehsalatda zay», 21 «Öz istehsalının yarımfabrikatları», 29 «Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar» hesablarda aparılır. Göstərilən hesablardan başqa məsrəflərin məhsulun maya dəyərinə daxil olunmasını nəzərdə tutulmuş qaydada təmin etmək üçün büdcə-bölüşdürücü hesablar sayılan 31 «Gələcək dövrlərin xərcləri» və 89 «Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar» hesablarındanda istifadə olunur.
İqtisadiyyatı yüksək səviyyədə inkişaf etmiş ölkələrdə mühasibat uçotu iki sahəyə – maliyyə və idarəetmə uçotuna ayrılmışdır.
İdarəetmə uçotu istehsal məsrəflərinin və məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyasının aparılması vəzifəsini yerinə yetirir. İdarəetmə uçotu mühasibat, statistika, operativ-texniki uçotu, planlaşdırmanı təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilini də əhatə edir.
Aktiv hesab sayılan 20 «Əsas istehsalat» hesabı müəssisənin yaradılmasının əsas məqsədi olan məhsulun (işin, xidmətin) istehsalına çəkilən məsrəflər haqqında məlumatların ümumiləşdirilməsi və onların maya dəyərinin kalyulyasiya edilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu hesab əsasən sənaye, kənd təsərrüfatı və tikinti-quraşdırma müəssisələrində məhsul buraxılışı, podrat, geoloji və layihə-axtarış müəssisələrində işlərin yerinə yetirilməsi, nəqliyyat və rabitə müəssisələrində göstərilən xidmətlər, ictimai iaşə müəssisələrində buraxılan məhsullar məsrəflərin uçotu üçün istifadə olunur.
20 «Əsas istehsalat» hesabının debetində bilavasitə məhsul buraxılışı, yerinə yetirilən iş və göstərilən xidmətlərlə əlaqədar birbaşa (müstəqim) məsrəflər, köməkçi istehsalatların xərcləri, istehsala xidmət və onun idarə edilməsi ilə əlaqədar (qeyri-müstəqim) xərclər və istehsal zayından əmələ gələn itkilər əks etdirilir. Köməkçi istehsalatların xərcləri 23 «Köməkçi istehsalat» hesabının kreditindən, istehsala xidmət və onun idarə edilməsi ilə əlaqədar xərclər isə 25 «Ümumistehsalat xərcləri», 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» hesablarının kreditindən 20 «Əsas istehsalat» hesabının debetinə silinir.
20 «Əsas istehsalat» hesabının krediti üzrə istehsalı başa çatmış məhsulun yerinə yetirilmiş iş və xidmətlərin faktiki maya dəyərinin məbləği əks etdirilir. Bu məbləğlər 20«Əsas istehsalat» hesabının kreditindən 40«Hazır məhsul», 46«Məhsul (iş, xidmət) satışı», hesablarının debetinə yazılmaqla silinir.
20 «Əsas istehsalat» hesabı üzrə hesabat ayının sonuna olan qalıq bitməmiş istehsalın dəyərini göstərir.
23 «Köməkçi istehsalatlar» hesabı öz təyinatına görə 20«Əsas istehsalat» hesabına oxşardır. Həmin hesab müəssisənin əsas istehsalı yaxud əsas fəaliyyəti üçün köməkçi olan istehsalatlara məsrəflər haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzrdə tutulmuşdur. Bu hesab əsasən elektrik enerjisi, buxar, qaz, nəqliyyat xidməti, əsas vəsaitlərin təmiri, alətlərin, ehtiyat hissələrinin hazırlanması və s. istehsal məsrəflərinin uçotunu aparmaq üçün istifadə olunur. 23 «Köməkçi istehsalat» hesabının debetində bilavasitə məhsul burazılışı iş və xidmət göstərilməsilə əlaqədar olan məsrəflər əks olunur. Həmin hesabın krediti üzrə istehsalı başa çatmış məhsulların, yerinə yetirilmiş işlərin və xidmətlərin faktiki maya dəyəri əks olunur.
25 «Ümumistehsalat xərcləri» hesabı müəssisənin əsas və köməkçi istehsalatlarına xidmət üzrə xərclər haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.
25 «Ümumistehsalat xərcləri» hesabında əsasən maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarı xərcləri, istehsal təyinatlı əsas vəsaitlərin təmiri xərcləri və amortizasiyası, istehsal binalarının saxlanması, işıqlandırılması, qızdırılması xərcləri, istehsalata xidmət edən işçi heyətinin əməyinin ödənişi üzrə xərclər və s. oxşar təyinatlı xərclər əks etdirilə bilər.
25 saylı hesabda qalıq olmur, həmin hesabın debetində toplanmış bütün xərclər 20 «Əsas istehsalat» və 23 «Köməkçi istehsalat» hesablarının debetinə silinir.
26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» hesabı istehsal əməliyyatları ilə bilavasitə əlaqədar olmayan xərclər haqqında informasiya formalaşdırmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Həmin hesabda da qalıq olmur. Ay ərzində hesabın debetində toplanmış xərcdə qəbul edilmiş üsullarla bölüşdürülərək istehsal edilən ayrı-ayrı məhsulların (iş və xidmətlərin) maya dəyərinə daxil edilir.
Zay məhsulların bərpa olunması və onlara sərf olunan məsrəflərlə əlaqədar itkilər 28 «İstehsalatda zay» aktiv hesabında əks olunur. Həmin hesabın debetində aşkar edilmiş daxili və xarici zay üzrə (düzəldilməsi mümkün olmayan, yəni tam zay məhsulun dəyəri və s.) məsrəflər cəmlənir. 28 «İstehsalatda zay» hesabının kreditində zay məhsuldan olan itkilərin azaldılmasına aid edilən məbləğlər, yəni mümkün istifadə qiymətləri üzrə zay edilmiş məhsulun dəyəri, zay üçün günahkar şəxslərdən tutulmuş məbləğlər həmçinin zaydan itki kimi istehsal məsrəflərinə silinən məbləğlər əks etdirilir.
29 «Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar» hesabı müəssisənin xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlarının məhsul buraxılışı, yerinə yetirilən iş və göstərilən xidmətlərlə əlaqədar xərcləri haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Xidmətedici istehsalat və təsərrüfat dedikdə müəssisənin məhsul istehsalı ilə bağlı olmayan, lakin onun əmlakı sayılıb, balansında olan yaşayış evləri, yataqxanalar, məişət emalatxanaları, yeməkxana, uşaq bağçaları və s. başa düşülür.
29 «Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar» hesabının debetində məhsul buraxılışı, göstərilən xidmət və yerinə yetirilən işlərlə bilavasitə əlaqədar olan birbaşa xərclər, həmçinin köməkçi istehsalın xərcləri əks etdirilir. Həmin hesabın kreditində istehsalı başa çatmış məhsulun, yerinə yetirilmiş işin və göstərilən xidmətin faktiki maya dəyərinin məbləği əks olunur. 29 «Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar» hesabı üzrə ayın axırına olan qalıq bitməmiş istehsalın dəyərini göstərir.
