İstehsal əməliyyatından keçmiş, lakin öz keyfiyyətinə görə müəyyən olunmuş standartlara, texniki göstəricilər və ya sifarişçi ilə bağlanmış müqavilə şərtlərinə uyğun olmayan məhsul və yarımfabrikatlar zay məhsul hesab olunur.
Zay məhsul istehsalı zamanı qeyri-məhsuldar xərclər artır və bunun nəticəsində keyfiyyətli məhsulların həcmi azalmaqla, onun maya dəyəri yüksəlir olur. Buna görə də müəssisələrdə idarəetmə təcrübəsində zay məhsul istehsalının qarşısını almaq mühüm vəzifə kimi qarşıda qoyulur.
Zay məhsul istehsalının qarşısını almaq üçün mühüm tələb zay məhsul buraxılışının əmələ gəlməsi səbəblərinin qarşısının alınması və onda təqsiri olan şəxslərin müəyyən olunması və lazımi tədbirlər görülməsidir. Belə nəzarətin və uçotun təşkili bir sıra hallarda zayın yaranmasının xarakteri və onun müəyyən olunduğu yerdən asılıdır.
Zayın xarakterindən asılı olaraq məhsulun texniki baxışı və qəbulu dövrünə görə düzəldilən və düzəldilməyən zay məhsullara bölünür.
Düzəldilən zay məhsullara o məhsullar daxildir ki, məhsul və yarımfabrikatda buraxılan nöqsanlar düzəldildikdən sonra öz təyinatına görə istifadə olunur, onların düzəldilməsi texniki cəhətdən mümkündür və iqtisadi cəhətdən sərfəlidir.
Düzəldilməyən zay məhsullar, yarımfabrikatlar o məhsullar adlanır ki, onların düzəldilməsi texniki cəhətdən imkan olmaması ilə yanaşı, itisadi cəhətdən mümkün deyil, iqtisadi cəhətdən isə qeyri-sərfəlidir.
Müəyyən olunma yerinə görə zay daxili zaya və alıcı tərəfindən müəyyən olunan kənar zaya bölünür. Daxili zay istehsal müəssisəsi daxilində məhsulun alıcıya yüklənməsinə qədər olan vaxtda müəyyən olunmalıdır. Kənar zay mal alıcıya yükləndikdən sonra alıcı tərəfindən olunmuş zaydır.
İstehsalçı tərəfindən düzəldilməsi mümkün olmayan zay məhsul üçün texniki nəzarət tşöbəsi mütəxəssisələrinin iştirakı ilə akt tərtib olunur və həmin aktda bütün nöqsanlar əks olunur. Tərtib olunmuş aktda buraxılmış ziyanın xarakteristikası, onun səbəbləri, miqdarı, bununla əlaqədar təqsirkar şəxs, zayın maya dəyəri, itki məbləği və zay kimi qəbul olunmuş məhsul və ya yarımfabrikatların qəbul olunmasına dair qeydiyyat aparılmalıdır.
Akt müəssisənin texniki nəzarət şöbəsinin işçiləri,sex rəisi və onun baş ustası tərəfindən tərtib olunmaqla mühasibatlığa təqdim olunur. Mühasibatlıqda müəyyən olunmuş zay məhsulun maya dəyəri kalkulyasiya olunur. Tərtib olunmuş akt müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq olunur. Bu əməliyyatdan sonra müəssisə rəhbəri müəyyən olunmuş zərərin təqsirkar şəxslər tərəfindən ödənməsi və ya müəssisənin istehsal məsrəfləri hesabına silinməsi haqqında qərar qəbul edir.
Müəyyən olunmuş və sənədləşdirilmiş zay məhsul və yarımfabrikatlar üzrə mühasibat uçotunda yazılışlar aparılır. Bu məqsədlə mühasibat uçotunun hesablar Planında kalkulyasiya təyinatlı, aktiv hesab sayılan 28 saylı «İstehsalatda zay» hesabı müəyyən olunmuşdur. Müəyyən olunmuş zay məhsulların dəyərinə uyğun belə yazılış edilir:
D-t 28 «İstehsalatda zay»
K-t 20 «Əsas istehsalat»
28 «İstehsalatda zay» hesabının debetində daxildə və kənarda aşkar edilmiş zay üzrə (düzəldilməsi mümkün olmayan, yəni tamamilə zay məhsulun dəyəri, onun istehsalı üzrə xərclər və s.) həmçinin norma həcmini aşan zəmanətli təmirə çəkilən məsrəflər cəmlənir.
28 «İstehsalatda zay» hesabının kreditində zay məhsuldan olan itki məbləğinin azaldılmasına aid edilən məbləğlər, yəni mümkün istifadə qiymətləri üzrə zay edilmiş məhsulun dəyəri, zay üçün günahkar şəxslərdən tutulası məbləğlər, malsatanlar tərəfindən göndərilən və istifadəsi nəticəsində zaya verilmiş keyfiyyətsiz materiallar yaxud yarımfabrikatlara görə onlardan tutulası məbləğlər və həmçinin zaydan itki kimi istehsal üzrə məsrəflərə silinən məbləğlər əks etdirilir.
28 «İstehsalatda zay» hesabının debeti dövriyyəsi ilə kredit dövriyyəsi arasındakı fərq zaydan əmələ gələn itkini göstərir, hesabat ayının sonunda kalkulyasiya maddələri üzrə istehsal olunmuş məhsulların maya dəyərinə əlavə olunur və hesab bağlanır. Beləliklə, zaydan əmələ gələn ümumi itki məbləği müəyyənləşdirilir və aşağıdakı yazılış aparılır:
D-t 20 «Əsas istehsalat»
23 «Köməkçi istehsalat»
K-t 28 «İstehsalatda zay».
Zaydan əmələ gələn itki məbləğləri o məhsullara aid edilir ki, həmin məhsullarda zay müəyyən olunmuşdur. Zay məhsullar üzrə itkilər bitməmiş istehsalatın tərkibində saxlanıla bilməz.
Kənar zay nəticəsində əmələ gələn itki məbləğləri üzrə aidiyyatı müəssisələrə iddia verilir və onun ödənilməsi tələb olunur. İddia təmin olunmadıqda zayla əlaqədar materiallar baxılmaq üçün iqtisadi məhkəməyə (Arbitraj) müraciət olunur. Zaydan əmələ gələn itki məbləğləri ilə əlaqədar iddia ödəyici və ya iqtisadi məhkəmə tərəfindən müsbət təminatla qərarlanırsa aşağıdakı yazılış aparılır:
D-t 63 «İddialar üzrə hesablaşmalar»
K-t 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri».
İstehsalatda zay hesabı üzrə analitik uçot müəssisənin ayrı-ayrı sexləri, məhsulların növləri, xərc maddələri, zayın günahkarları və səbəbləri üzrə aparılır.
