İqtisadiyyat elminin inkişaf tarixi (1-ci hissə)
İqtisadi nəzəriyyə cəmiyyətin inkişaf tarixi ilə əlaqəli öz inkişaf tarixinə malikdir. Hələ qədim dövrün alimləri belə suallara cavab verməyə çalışırdılar: nə üçün mallar bir-birinə müəyyən nisbətlərdə mübadilə edilir, qiymətlərin formalaşmasının əsasını nə təşkil edir.
1615-ci ildə fransız alimi Antuan Monkretyen “Siyasi iqtisad traktatı”nda elmi dövriyyəyə “siyasi iqtisad” terminini daxil etmişdi. Siyasi iqtisad dedikdə, o, iqtisadi fəaliyyət qaydalarını öyrənən elmi başa düşürdü. İqtisadi proseslərin elmi təhlilinin mümkünlüyü feodalizmin parçalanması və kapitalizmin meydana çıxması ilə ortaya çıxdı. Bu prosesin nəzəri əks olunması isə merkantilizm oldu.
Merkantilizm. XVI – XVII əsrlərdə ilk iqtisadi nəzəriyyənin yaranması, ənənəvi empirik izahata uymayan əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı ilə bağlıdır. Buna görə də, merkantilistlər xarici ticarətin inkişafında cəmiyyətin sərvətinin mənbəyini görürdülər. Bu iqtisadi məktəbin ən görkəmli nümayəndələri ingilis Tomas Mann və fransız alimi Jan Batist Kolber idi.
Fiziokratlar. XVIII əsrin fransız iqtisadiyyat məktəbinin nümayəndələri iqtisadi nəzəriyyəyə əhəmiyyətli töhfələr vermişlər. Onlar iqtisadi tədqiqatlar mərkəzini dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin effektiv formalarının axtarışından, istehsal və istehlakın obyektiv qanunlarının müəyyənləşdirilməsinə keçirdilər. Fiziokratların nəzəriyyəsinin çatışmazlığı bu idi ki, onlar əkinçiliyin inkişafında (o dövrdə iqtisadiyyatın əsas sahəsi) cəmiyyətin sərvətinin mənbəyini görürdülər və iqtisadiyyatın təbii şəkildə təbiət qanunları əsasında inkişaf etdiyini düşünürdülər. Məktəbin təsisçisi Fransua Kene yazırdı ki, bu dünyada hər şey təbiətin qanunlarına tabedir və insanlar onları anlamaq və müşahidə etmək üçün kifayət qədər ağla sahibdirlər.
Klassik siyasi iqtisad. XVII əsrin ortalarında, ingilis Uilyam Petti ilk dəfə olaraq malların dəyərini onun tərkibində olan əmək miqdarı ilə əlaqələndirdi. Merkantilistlərdən fərqli olaraq, U. Petti sərvət mənbəyini ticarət sahəsində deyil, istehsal sahəsində görürdü və bütün malların əmək mənşəyi ilə bağlı mövqeyini əsaslandırdı. İngilis iqtisadçısı Adam Smit U. Pettinin fikirlərini inkişaf etdirdi və əmək dəyəri nəzəriyyəsinin əsasını qoydu. 1776 – cı ildə iqtisadçıların stolüstü kitabına çevrilən A. Smitin “Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat” əsəri çapdan çıxdı. A. Smit, siyasi iqtisadiyyatı öz qarşısına iki vəzifə qoyan bir elm olaraq müəyyənləşdirdi:
1) insanlara bol gəlir və ya yaşayış vasitəsi və bunları özləri üçün əldə etmək imkanı vermək;
2) sosial ehtiyacları ödəmək üçün dövlətin kifayət qədər gəlirliliyini təmin etmək.
A.Smit, bazarın ictimai iqtisadiyyatın təşkilinin mürəkkəb bir sistemi kimi rolunu ortaya çıxardı və müəyyən etdi ki, ayrılıqda insan öz maraqlarını güdərək, dərk etmədən çox vaxt cəmiyyətin maraqlarına şüurlu surətdə bunu etməyə çalışdığından daha təsirli şəkildə xidmət edir. Fərdin hərəkətlərini “görünməyən əl” – obyektiv iqtisadi qanunların kortəbii təsiri idarə edir.
Məqalənin 2-ci hissəsini buradan oxuya bilərsiniz
Teleqram qrupumuza üzv olun
